Emilian Wiszka (Toruń)
W listopadzie 1920 roku do Polski przybyła duża grupa uchodźców politycznych z Ukrainy Naddnieprzańskiej. Przyczyną tego eksodusu była porażka militarna armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, która nie wytrzymała naporu wojsk Rosji sowieckiej. W połowie listopada z Kamieńca Podolskiego wyjechali członkowie rządu URL i głowa państwa Symon Petlura, na emigrację udała się też wielotysięczna grupa ludności cywilnej. Tydzien później własne terytorium porzuciła armia – 21 listopada przeszła Zbrucz i została przez Polaków umieszczona w obozach dla internowanych. Szregi emigracji zasilili pracownicy ukraińskich przedstawicielstw zagranicznych. W końcu 1920 r. w Polsce znalazło się około 40 tysięcy ukraińskich uchodźców; większość z nich stanowili wojskowi[1]. Około 90% ukraińskiej emigracji politycznej w Polsce w latach dwudziestych stanowiły osoby związane z Ukraińska Republiką Ludową – jej strukturami państwowymi i wojskowymi – lub przynajmniej wyznawały podobną ideę – walki o niepodległość[2]. Od czołowego działacza państwowego URL Petlury, cały ten polityczny obóz nazwano petlurowskim, a jego członków – petlurowcami.
W wojnie 1920 r. z polsko-ukraińskiej antysowieckiej koalicji pierwsi wyszli Polacy – w październiku tego roku podpisali z Rosjanami preliminaria pokojowe. W tej preliminarnej umowie przewidziano obopólne zobowiązania nie powoływać i nie popierać organizacji wojskowych i rządów emigracyjnych, których działalność byłaby sprzeczna z interesami kontrahentów. Na tej podstawie polskie MSZ już od grudnia 1920 r. usiłowało oficjalnie zlikwidować ukraińskie emigracyjne Centrum Państwowe (Державний Центр) w Tarnowie; odpowiednie decyzje w tej sprawie zapadły 6 grudnia tego roku. W podpisanym w marcu 1921 r. traktacie ryskim wspomniane polsko-sowieckie zobowiazania znalazły potwierdzenie w artykule V i dlatego sprawy emigrantów wymagały pilnego rozwiazania. Domagała się tego ambasada sowiecka w Warszawie. Na podstawie ustaleń z władzami polskimi strona ukraińska zobowiązała się do 1 maja tego roku przenieść oficjalnie swe pństwowe organizacje do innego kraju. Faktycznie instytucje URL – przedparlament, rząd i jego agendy, nawet wojsko – zostałyby w Polsce i działały konspiracyjnie pod szyldem Komitetu Ukraińskiego[3].
Wypełniając przyjęte zobowiązania 21 kwietnia 1921 r. powołano w Warszawie Ukraiński Komitet Centralny (Український Центральний Комітет)[4]. W statucie organizacji zapisano cele humanitarne: prawna, materialna i moralna pomoc emigrantom na terytorium Polski. Podglebie polityczne było jednak wyraźne: założycielami UKС byli ministrowie URL Andrij Nikowski (MSZ; od 5 sierpnia także wicepremier) i Pyłyp Pyłypczuk (minister gospodarki narodowej; od 5 sierpnia – premier), który od kwietnia przebywał w Warszawie jako nieformalny przedstawiciel Rady Republiki i rządu oraz Andrij Łukaszewycz, którego niebawem mianowano szefem Ukraińskiej Misji Dyplomatycznej w Polsce. Opracowany przez A. Nikowskiego statut zarejestrowano oficjalnie 9 sierpnia 1921 roku, a następnego dnia do jego składu kooptowano 15 nowych członków: Jewmena Łukasewycza, Stanisława Stempowskiego, Henryka Józewskiego, Dionisija (Dionizego) Waledyńskiego (biskup, przyszły metropolita Polskiej Autokefalnej Cerkwi Prawosławnej) Iwana Feszczenkę-Czopiwskiego (Przewodniczący Rady Republiki), Ołeksandra Salikowskiego (w poprzednim rządzie wicepremier i minister spraw wewnętrznych), Iwana Kabaczkiwa (kontroler państwowy), Andrija Liwyckiego (wicepremier i minister sprawiedliwości; wcześniej i później kilkakrotny premier), Iwana Ohijenkę (minister wyznań religijnych), Pawła Zajcewa, Joachima Wołoszynowskiego, Łeonida Mychajłowa, gen. gen. Wiktora Zelinskiego (szef Misji Wojskowej w Warszawie), Marka Bezruczkę i Serhija Delwiga. Prócz Waledynskiego wszyscy inni w różnym czasie wchodzili do struktur władzy URL – byli premierami, ministrani, ambasadorami. Ich kooptacja świadczyła o unormowaniu relacji między rządem i Radą Republiki oraz UKC. Na czele Komitetu stanęła trzyosobowa Dyrekcja w składzie jego założycieli, zastępcami zostali trzej pierwsi z wymienionych kooptowanych członków – J. Łukasewycz (były ambasador URL w Szwajcarii) oraz Polacy – S. Stempowski i H. Józewski (byli członkowie rządu URL). Inną przyczynę powołania i funkcję przypisywano UKC w Ukrainie sowieckiej. M. Lubczenko, autor przedmowy i przypisów do książki gen. J. Tiutiunnyka “З поляками проти Вкраїни” (Z Polakami przeciwko Ukrainie) wydanej w 1924 r. w Charkowie pisał: W latach 1922-1923 po ciągłych naciskach na rząd polski radzieckiej dyplomacji udało się wymóc likwidację i tego petlurowskiego centrum. Ale na miejsce “komisji likwidacyjnej” [Ukraińskiej Wojskowej Komisji Likwidacyjnej; przyp. i podkr. – E. W.] wyrósł “Ukraiński Komitet Centralny” na czele z Łukaszewyczem, w tymże składzie współpracowników i z tymiż funkcjami: łączność z polskim rządem i koordynacja całej antyradzieckiej pracy [podkr. E. W.][5].
Jesienią 1921 r. Ukraiński Komitet Centralny pomyślany jako organizacja fasadowa, zaczął żyć własnym życiem, przejawiając nawet ambicje polityczne. Kiedy w styczniu 1922 r. zmienił się rząd – Pyłypczuk i Nikowski wyszli z jego składu – na czele UKС stanął Andrij Łukaszewycz i od tego czasu Komitet szybkimi krokami przeistoczył się w faktyczną organizację pomocy emigracji ukraińskiej. W maju 1923 r. Łukaszewycz przerwał urzędowanie z powodu wyjazdu i organizacją kierował zastępca przewodniczącego – Ołeksandr Salikowski. On też kierował biurem organizacyjnym I zjazdu emigracji ukraińskiej zwołanego do Warszawy na sierpień tego roku. Członkami UKC byli w tym czasie: W. Prokopowycz, Iwan Tokarzewski-Karaszewycz, gen. Mykoła Junakiw, gen. M. Bezruczko, Stepan Siropołko, Pawło Zajcew. Komitet, prócz organizowania pomocy, wypełniał jednocześnie funkcję przedstawiciela dyplomatycznego w Warszawie. Równolegle z UKC do 1923 r. pracowała jeszcze Ukraińska Wojskowa Komisja Likwidacyjna (była misja wojskowa), która reprezentowała interesy internowanych[6].
W 1923 roku, kiedy odbywają się już masowe zwolnienia internowanych – kiedy przed naszym internowanym żołnierstwem stoi problem likwidacji obozów, a instytucje państwowe zredukowane są już do skrajnego minimum, cała nasza polityczna emigracja boleśnie odczuwa potrzebę zatrzymania procesu rozpraszania swoich sił i dającą się zauważyć tu czy tam demoralizację, za pomocą powszechnej społecznej organizacji i samopomocy [podkr. – E. W]. Na naszym trudnym szlaku doszliśmy do przełomowego momentu i bez działań organizacyjnych oraz zgodnej wzajemnej pomocy możemy dojść do ostatecznego upadku – grupa działaczy zaproponowała przekształcenie UKC w organizację społeczną; w dotychczasowym kształcie Komitet nie odpowiadał już wymogom czasu[7]. Czas ku temu był najwyższy – akurat wtedy władzę w Warszawie przejęła nieprzychylna emigracji ukraińskiej koalicja centroprawicowa, a Józef Piłsudski odszedł od polityki – zaczął się dla niej najtrudniejszy okres, w tym także nasiliły się kłopoty finansowe.
Pierwszy zjazd delegatów ukraińskiej emigracji politycznej, która wówczas liczyła około 30 tys. osób, odbył się w Warszawie 15–18 sierpnia 1923 r. Brało w nim udział 60 delegatów (51 wybranych i 9 kooptowanych), którzy reprezentowali: 11 kolonii emigracyjnych, 3 robotnicze oddziały, 2 spółdzielnie, 7 instytucji oraz 10 towarzystw kulturalno-oświatowych i zawodowych. Wśród delegatów były osoby cywilne i wojskowi, wśród dokooptowanych znaleźli się członkowie Towarzystwa Pomocy Emigrantom z Ukrainy. Na zjeździe uchwalono utrzymanie aktualnego składu Dyrekcji UKC jako tymczasową władzę do czasu II zjazdu emigracji, wyznaczonego na styczeń 1924 r. Sam Komitet został organem wykonawczym tego gremium. Przewodniczacym wybrano W. Prokopowycza, członka dotychczasowej Dyrekcji, byłego premiera rządu URL, aktualnego ministra do spraw kulturalno-oświatowych w gabinecie A. Liwyckiego. Zastępcą pozostał O. Salikowski, do składu kierownictwa wchodził jeszcze gen. M. Junakiw. Po wyjeździe Prokopowycza w końcu 1923 r. za granicę i przy jednoczesnej rezygnacji Salikowskiego z obowiązków zastępcy, długoletnim przewodniczącym został Mykoła Kowalski (do czasu II zjazdu w 1928 r. był on formalnie zastępcą przewodniczącego)[8]. Jeżeli dotychczas kierowników sekcji UKC mianowano, to na zjeździe zostali nimi członkowie z wyboru. Kierownictwo sekcji prawnej objął Wiktor Prychod`ko, organizacyjnej – M. Kowalski, finansowo-gospodarczej – Illa Zołotnycki, internowanych – gen. Wołodymyr Salski, kulturalno-oświatowej – O. Salikowski, humanitarnej – Mykoła Szapował. Sekretariat – wykonawczy organ UKC z siedzibą w Warszawie objął P. Zajcew. Zreorganizowany Komitet otrzymał zadanie przygotować nowy statut. W styczniu 1924 r. Zajcew podał się do dymisji i obowiązki sekretarza jakiś czas wykonywał W. Prychod`ko. Do Komisji Kontrolnej wybrano I. Feszczenkę-Czopiwskiego, M. Bezruczkę i Antonija Korszniwskiego. W rezolucji zjazdu m.in. uznano UKC jedynym prawnym przedstawicielem emigracji ukraińskiej w Polsce, uchwalono tymczasowy regulamin organizacji, postanowienie o podatku narodowym i tworzeniu oddziałów lokalnych. Wymieniony wyżej 10-osobowy Komitet razem z kierownikami oddziałów i przedstawicielem Towarzystwa Pomocy Emigrantom stanowił Radę UKC[9]. Jednym z pierwszych kroków nowego UKC było nawiązanie stosunków z Wysokim Komisarzem Ligi Narodów oraz starania o założenie stanicy ukraińskiej w Szczypiornie. W 1927 r. pełnomocnikiem UKC w Lidze Narodów mianowano O. Szulhyna – w latach 1926-1936 ministra spraw zagranicznych rządu URL. Stosunki utrzymywano szczególnie z Wydziałem Uchodźców i Międzynarodowym Biurem Pracy przy Lidze Narodów[10].
II Zjazd Delegatów ukraińskiej emigracji politycznej w Polsce zwołano z ogromnym opóźnieniem w stosunku do planów – władze polskie nieprzychylnie odnosiły się do wszelkiej aktywności UKC. Wewnątrz-emigracyjna opozycja zarzucała władzom organizacji, że jest to celowe działanie. Do czasu zjazdu zwoływano tylko kolejne konferencje, których uczestnikami nie byli delegaci z wyboru. Jedna z takich narad odbyła się 24–25 września 1927 r. Na II zjazd, który odbył się 29–31 grudnia 1928 r. w Warszawie UKC przyszedł z niemałymi osiągnięciami. Było to m.in. likwidacja obozów [decyzje o likwidacji obozów podjęły władze polskie, tu chodzi o starania by odbywała się ona według planu, by zwalnianym wojskowym zapewnić prowiant, odzież i bezpłatny przejazd na nowe miejsce zamieszkania – E. W.], zapewnienie masom emigrantów pracy na terenie całej Polski, przewiezienie ich części do Francji, Brazylii i innych krajów, zorganizowanie sporej liczby własnych oddziałów, powołanie rzeczników terenowych, urządzenie stanicy ukraińskiej, poprawa losu inwalidów, pomoc młodzieży akademickiej, wystaranie się o zatrudnienie ukraińskich fachwców z wyższych szkół w Czechosłowacji itp.[11].
Na zjeździe uchwalono nowy statut organizacji – została przekształcona w Towarzystwo „Ukraiński Komitet Centralny w Polsce” (Товариство “Український Центральний Комітет у Польщі”). Statut przewidywał powołanie Rady Towarzystwa (Рада товариства), Zarządu Głównego (Головна управа), Głównej Komisji Rewizyjnej (Головна ревізійна комісія) i Sądu Obywatelskiego (Громадський суд), a w miejscowościach gdzie jest nie mniej niż 10 członków rzeczywistych – oddziałów towarzystwa. Zwraca uwagę fakt, że struktura UKC przypomina nieco państwową – Rada zastępowała parlament, Zarzad Główny i jej sekcje – rząd z ministerstwami, a Komisja Rewizyjna – organy kontrolne. Prezesem zarządu wybrano M. Kowalskiego, a członkami gen. Wiktora Kuszcza, pułkowników I. Zołotnyckiego i Mychajła Sadowskiego oraz Wasyla Krasnopilskiego. Na czele Komisji Rewizyjnej stanął A. Łukaszewycz, a Sądu Obywatelskiego – gen. Wsewołod Zmijenko. Do 20-osobowej Rady UKC także weszli wybitni przedstawiciele emigracji naddnieprzańskiej: prof. prof. Roman Stocki, Petro Chołodnyj, Ołeksandr Łotocki, Wiktor Andrijewski, Iwan Szowheniw, gen. gen. W. Salski, M. Bezruczko, M. Junakiw, Ołeksandr Zahrodski, Ołeksij Hałkyn, Wołodymyr Sinkler, Pawło Szandruk, hr. Mychajło Tyszkewycz, por. floty Swiatosław Szramczenko, ppłk. Mychajło Sereda, dr Łewko Czykałenko, dr Petro Szkurat, Stepan Pyśmennyj, A. Łukaszewycz, Jewhen Hałaniewycz. Połowa składu Rady to wojskowi, wśród pozostałych jest wielu uczonych. Przypomnijmy, że założycielami UKC byli w większości politycy. Do składu wymienionych zespołów wybrano także członków zapasowych, wchodzących na miejsce tych, którzy z różnych przyczyn je opuszczali. Przewodniczacym Rady wybrano O. Łotockiego, pierwszym zastępcą W. Salskiego, drugim – O. Hałkyna, a sekretarzem został Ł. Czykałenko. Wszyscy oni oraz P. Szandruk stanowili prezydium Rady. Gdy w 1931 r. Łotocki podał się do dymisji, przewodniczącym został Salski, a na zastępcę powołano M. Bezruczkę. Wielu czołowych członków UKC, podobnie jak w pierwszych latach istnienia organizacji A. Nikowski, P. Pyłypczuk i A. Łukaszewycz, dalej łączyło stanowiska w UKC ze stanowiskami w rządzie URL. Na przykład O. Łotocki – przewodniczący Rady UKC (1928–1931) był wicepremierem (1926–1939) i ministrem spraw wewnętrznych (1930–1939); W. Salski – zastępca przewodniczącego (1928–1931), a potem przewodniczący Rady UKC (1931–1939) był ministrem spraw wojskowych (1919–1920, 1923–1940); M. Bezruczko – zastępca przewodniczącego Rady (od 1931) kierował resortem spraw wojskowych (1921 i od 1940); członek Rady R. Stocki był ministrem informacji[12].
Rada Towarzystwa działała na podstawie osobnego regulaminu. Statut przewidywał, że prezydium Rady zwołuje sesje zwyczajne Rady raz na pół roku; w praktyce odbywały się one raz na rok. Na prezydium scedowano prawo zwoływania zjazdu w przypadku gdyby w terminie nie uczynił tego Zarząd Główny. Rada m.in. wytyczała kierunki działalności Zarządu Głównego, zatwierdzała plan jego działania, sprawowała nad nią społeczną kontrolę – przyjmowała sprawozdania ZG, Sprawozdania Komisji Rewizyjnej, miała prawo interpretacji postanowień statutu. Na kolejnej sesji w grudniu 1936 r. postanowiono zwoływać wspólne posiedzenia instytucji centralnych Towarzystwa UKC co dwa miesiące. Ta decyzja pozostała jednak w sferze życzeń – sesje odbywały się 1–2 razy do roku bo częstsze zbieranie członków nie było proste[13].
Do kompetencji organu wykonawczego – Zarządu Głównego – należało m.in. ogólne kierownictwo działalności Towarzystwa oraz reprezentowanie go na zewnątrz, składanie sprawozdań z wykonania planów i przygotowywanie nowych, układanie budżetu, nadzór nad działalnością oddziałów. W jego ramach dalej pracowały sekcje[14].
Także Sąd Obywatelski działał na podstawie oddzielnego regulaminu – statutu. Składał się on z pięciu sędziów, przy ferowaniu wyroków kierował się normami instytucji sądowych z 1864 r. Jego kompetencji podlegały sprawy ukraińskich emigrantów politycznych i ich organizacji, które istniały na terenie Polski. Decydował w sprawach cywilnych i karnych, które nie wykraczały poza sądowe kompetencje, sprawy honorowe oraz sprawy o naruszenie ogólnych zasad etyki społecznej i dyscypliny. Dla przyjęcia spraw do rozpatrzenia niezbędna była zgoda obu stron oraz zobowiązanie o nieuchylaniu się od wykonania postanowień sądu. Najwyższy stopień kary to wykluczenie z szeregów ukraińskiej zorganizowanej emigracji politycznej. Nadzór nad wykonaniem wyroków w sprawach karnych i dyscyplinarnych scedowano na ZG UKC i jego oddziały. Sąd Obywatelski nie rozpatrywał spraw, które toczyły się w innych sądach lub w których zapadły już wyroki[15].
Jedną ze spraw, które rozpatrywał Sąd Obywatelski była w końcu lat dwudziestych sprawa płk. Swyryda Biłeckiego, oskarżonego o niegospodarność w oddziale stanisławowskim UKC. W grudniu 1935 r. sąd rozpatrywał sprawę tzw. opozycjonistów, którzy działali już od poczatku lat dwudziestych, a oficjalnie wystąpili na III Zjeździe w 1934 r. Niebawem wydali czasopismo „Weteran Ukraiński” (Український ветеран, Warszawa 1935) pełne pomówień i oskarżeń pod adresem działaczy UKC i kierownictwa URL. D. Didczenkę-Zadunajskiego, W. Jewtymowycza i S. Jewtymowycza usunięto na zawsze z szeregów zorganizowanej ukraińskiej emigracji. Wyrok ogłoszono w oddziałach UKC oraz prasie. Inna sprawa sądowa dotyczyła o. I. Weliwczenki i J. Marczuka, których w 1936 r. ukarano naganą za bezpodstawne oszczerstwa wobec dyrektora ukraińskiego gimnazjum w Kaliszu W. Andrijewskiego i przy tym opluwanie emigracji ukraińskiej. Nieco wcześniej za znieważanie W. Andrijewskiego zasądzono I. Czerniawskiego – usunięto go z szeregów zorganizowanej emigracji[16].
Do kompetencji trzyosobowej Głównej Komisji Rewizyjnej należało sprawdzanie obrotów finansowych i gospodarowania Zarządu Głównego, rewizja finansów innych organów Towarzystwa, instruktaż dla komisji rewizyjnych oddziałów. Sprawozdania z działalności GKR składała zjazdowi i corocznie Radzie Towarzystwa[17].
Do Towarzystwa UKC zgodnie ze statutem należeli członkowie rzeczywiści, którzy złożyli pisemny wniosek o przyjęcie oraz członkowie-współpracownicy, którzy tylko zarejestrowali się w odpowiednim oddziale. Pierwsi mieli czynne i bierne prawo wyborcze, członkowie-współpracownicy na zebraniach mieli tylko głos doradczy, bez prawa wybierania i być wybieranym. W 1933 r. UKC liczył około 3 tys. członków rzeczywistych oraz 1,5 tys. współpracowników. Razem z ich dziećmi, które były tylko pod opieką Komitetu i sympatykami było to około 11 tys. osób. Najwyższą liczbę członków rzeczywistych zanotowano w 1934 r. – wynosiła 3,7 tys. osób zgrupowanych w 54 oddziałach i 25 mniejszych jednostkach[18].
W statucie UKC przewidziano, że najwyższa władza organizacji – zjazdy delegatów zwoływane przez Zarząd Główny – będą się odbywać raz na trzy lata. W praktyce z powodu braków finansowych III zjazd odbył się dopiero w 1934 roku, to jest po sześciu latach od poprzedniego. Dopiero IV – ostatni – zwołano po trzech latach od poprzedniego, to jest w 1937 r. Na III zjeździe nie zmieniono zasadniczo wypracowanej uprzednio struktury UKC. W ramach Zarządu Głównego dalej pracowały wymieniane już sekcje, powołano jeszcze sekcję inwalidzką i biuro pracy. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych sekcjami kierowali: organizacyjną – gen. Wiktor Kuszcz, kulturalno-oświatową – W. Krasnopilski, sekcją inwalidzką, biurem pracy i sekretariatem – płk. Mychajło Sadowski, prawną – P. Sulatycki, finansowo-gospodarczą i humanitarną – I. Zołotnycki. Zarządem Głównym niezmiennie kierował M. Kowalski[19].
III Zjazd Delegatów Towarzystwa UKC w Polsce odbył się 28 IX–1 X 1934 r. W jego organach kierowniczych wśród znanych już działaczy znaleźli się też nowi. Prezesem Zarządu Głównego wybrano ponownie M. Kowalskiego, on też został kierownikiem sekcji prawnej i biura pracy. Zastępcą prezesa i kierownikiem (referentem) sekcji kulturalno-oświatowej wybrano dr Petra Szkurata, sekretarzem i skarbnikiem – M. Sadowskiego. Kierownikiem sekcji inwalidzkiej i humanitarnej został O. Zahrodski, a organizacyjnej – płk. Sawa Biłodub. Na czele Komisji Rewizyjnej stanął inż. Jewhen Hłowinski (członkowie – kpt. M. Marjeszenko i inż. D. Kłekocki), a Sądu Obywatelskiego – A. Łukaszewycz. Członkami sądu byli jeszcze: prokurator Hlib Łazarewski, sędzia Demjanenko i kpt. S. Iwanowycz. Ze starego składu Rady Towarzystwa pozostali W. Salski (wybrany jej przewodniczącym na kolejną kadencję), W. Kuszcz, M. Bezruczko, S. Szramczenko, A. Łukaszewycz, I. Szowheniw i M. Sereda. Nowymi członkami zostali wybrani: gen. A. Wowk, prof. Iwan Ohijenko, dr Hlib Łazarewski, inż. W. Janowski, kpt. S. Iwanowycz, Iwan Szewczenko, gen. Hawryło Bazylski, inż. M. Stawnyczuk, płk. I. Łytwynenko, gen. Jewhen Biłecki, inż. P. Sikora, płk. M. Czobotariw[20].
Kolejny i jednocześnie ostatni – IV Zjazd UKC odbył się zgodnie ze statutowym terminem na przełomie października i listopada (31 X–2 XI) 1937 r. Jeszcze na poprzednim założono specjalny fundusz na jego organizację. Na zjazd przybyło 33 delegatów z 30 oddziałów terenowych – niektórzy delegaci reprezentowali nawet kilka mniejszych grup emigracyjnych. Najliczniejsze oddziały – kaliski, warszawski i równeński – delegowali po 2 przedstawicieli. Po przyjęciu sprawozdań Zarządu Głównego, Sądu Obywatelskiego i Komisji Rewizyjnej, członkowie tych gremiów UKC – w sumie 9 osób – stali się prawomocnymi członkami Zjazdu[21].
Na czele kierowniczych organów pozostali doświadczeni działacze. Prezesem Zarządu Głównego wybrano ponownie M. Kowalskiego, zastępcą pozostał P. Szkurat. Sekretarzem wybrano płk. Ołeksandra Wyszniwskiego, członkami – O. Zahrodskiego i J. Tanciurę. Radzie Towarzystwa dalej przewodniczył W. Salski (Warszawa), a jej członkami zostali: B. Iwanycki, A. Łukaszewycz, W. Kuszscz, I. Łytwynenko, A. Kuźmynski (Lwów), D. Biłodub (Łuck), W. Zmijenko, S. Skrypka (Kalisz), S. Szramczenko (Częstochowa), Ł. Czykałenko, S. Momot (Białystok), H. Wynnyk-Marczenkowa, H. Łazarewski, S. Iwanowycz, J. Hłowinski – sekretarz Rady, T. Szkarupa (Przemyśl), H. Myronenko (Białowieża), S. Pyśmennyj (Równe), A. Fedorowycz; wybrano także 19 członków zapasowych. Na sedziów Sądu Obywatelskiego wybrano: H. Łazarewskiego, W. Zmijenkę, Ł. Czykałenkę, W. Hołownię i S. Momota. Do Głównej Komisji Rewizyjnej weszli: W. Kuszcz, I. Zołotnycki i M. Marjeszenko[22].
W czerwcu 1929 r. delegaci UKC brali udział w zwołanej do Pragi konferencji przedstawicieli ukraińskich (petlurowskich) ośrodków emigracyjnych Europy – Polski, Rumunii, Francji, Czechsłowacji, Bułgarii, Jugosławii, Turcji i Belgii. Z Polski przybyli O. Łotocki, i W. Salski od Rady Towarzystwa UKC oraz M. Kowalski i W. Kuszcz od Zarządu Głównego tego Towarzystwa. Na konferencji utworzono jednoczącą wszystkich, koordynującą pracę organizacji społecznych nadbudowę – Ukraińską Główną Radę Emigracyjną (Українська головна еміграційна рада) z siedzibą w Paryżu. W Polsce według szcunków UKC mieszkało w tym czasie około 15 tys. zarejestrowanych i organizacyjnie zjednoczonych emigrantów ukraińskich – najwięcej ze wszystkich wymienionych krajów. W sferze politycznej cel emigracji ukraińskiej był niezmienny – walka o niepodległość pod sztandarami URL. Nie zmienił się także strategiczny sojusznik emigracji naddnieprzańskiej – Polska, wobec której była przeważnie lojalna[23].
Już na I Zjeździe Delegatów w 1923 roku w emigracyjnych kołach dała znać o sobie garstka kontestatorów niezadowolonych z polityki przewodniej grupy emigracji, która dyskredytowała jej pracę. Opozycyjna wobec UKC grupa po konferencji w 1926 r. skupiała wysokich rangą oficerów Armii URL. Podczas II Zjazdu emigracji w 1928 r. niektórzy delegaci, np. z oddziału krakowskiego i kaliskiego próbowali przeforsować ideę militaryzacji życia jako sposób na podpporządkowanie emigracyjnych mas swojej woli. Próba ta nie powiodła się. Po V sesji UKC w 1933 r. grupa opozycyjnych oficerów postawiła kierownictwu organizacji szereg zarzutów: nieprawne przedłużenie kadencji, zbyt rozbudowaną administrację, zaniedbanie spraw socjalnych emigrantów. Ponieważ III Zjazd Delegatów w 1934 r. odparł te zarzuty, grupa opozycyjna, do której należeli m.in. gen. Andrij Wowk (wybrany członkiem Rady), Warfołomij Jewtymowycz, Serhij Jewtymowycz, Dmytro Didczenko-Zadunajski, Serhij Sydorenko-Saporaj, Borys Monkewycz, I. Rembołowycz, Semen Łewczenko, zaktywizowała się. Na łamach założonych z tej okazji własnych czasopism – „Pozjazdowy Biuletyn Grupy Opozycyjnej” (Післяз’їздовський бюлетень опозиційної ґрупи, 1934), „Weteran Ukraiński” (Український ветеран, 1935) і „Nemezis” (Немезідa, 1936) – rozwinęli oni ostrą krytykę ZG UKC i emigracyjnego rządu URL. Krytykowali, jak pisali, za egoizm, nepotyzm, prywatę, za socjalistyczny populizm i hetmańską fobię, za niedocenianie roli armii w czasie walk wyzwoleńczych i zaprzepaszczenie możliwości wywalczenia niepodległości. Kwestionowano także samą koncepcję sojuszu ukraińsko-polskiego. Personalnie atakowano m.in. Ł. Czykałenkę, W. Salskiego, A. Liwyckiego. Ostatniego nie uznawali za emigracyjnego prezydenta, a jego działalność uważali za szkodliwą dla narodu ukraińskiego. Ukraińska emigracyjna społecznośc spod znaku UKC ostro potępiła rozłamową robotę opozycjonistów wykluczając niektórych z nich ze swoich szeregów. Ponieważ pojawiły się wezwania nawet do fizycznej rozprawy z kierownictwem URL, władze polskie przeprowadziły śledztwo – A. Wowka pozbawiono emerytury, a jego i niektórych członków jego grupy zamknięto w Berezie Kartuskiej. Na przełomie lat 1936/1937 sytuacja wśród emigracji uspokoiła się – IV zjazd przebiegał w twórczej atmosferze[24].
Chociaż propozycję by życie emigracji organizować na militarnych zasadach odrzucono, to jednak pewne elementy wojskowe zostały wprowadzone. Pod patronatem UKC w większości z 80 oddziałów terenowych powołano pozastatutowe, tzw. grupy szkolne (szkoleniowe). Z liczby 64 takich paramilitarnych ogniw aktywnie pracowało 49. Inicjatorem powołania tych grup był w drugiej połowie lat dwudziestych minister spraw wojskowych W. Salski. Należało do nich ponad 700 oficerów, a ich zadaniem było rejestrowanie przydatnych do służby wojskowej i organizacja szkolenia wojskowego emigrantów. Chodziło o zachowanie i doszkolenie kadr, które w razie potrzeby mogłyby przeprowadzić mobilizację i odrodzić ukraińskie siły zbrojne[25].
Zaraz po przybyciu naddnieprzańskich Ukraińców do Polski wynikł problem z określeniem ich statusu prawnego. Rząd URL, a następnie UKC domagały się korzystnych dla siebie rozstrzygnięć w tej sprawie. Podstawą prawną, która regulowała pobyt emigrantów, było niekorzystne dla emigrantów rozporządzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych RP z 8 czerwca 1921 r. Ci co przybyli do Polski przed 12 października 1920 r., to jest do czasu podpisania polsko-sowieckiego rozejmu, otrzymali tzw. świadectwa tożsamości – czerwone karty azylu. Do tej uprzywilejowanej grupy azylantów spośród Ukraińców należeli tylko nieliczni – urzędnicy, którzy pozostali w Polsce po ewakuacji w lipcu 1920 r., członkowie rządu oraz niektórzy wysocy urzędnicy różnych agend URL. Wszyscy inni, którzy przybyli po podpisaniu rozejmu, ale do 1 lipca 1921 r., otrzymali tzw. karty pobytu (białe). Takie karty otrzymywali także wojskowi zwalniani z obozów internowania. Ten dokument zezwalał na tymczasowy pobyt pod warunkim, że ich posiadacze będą się starać o reemigrację. W grudniu 1922 r. MSW wyznaczył nawet emigrantom tej kategorii termin opuszczenia Polski – 1 marca 1923 r. (termin ten potem przedłużano, chociaż nie odwołano). Sytuację pogarszało to, że postanowienia o przyznaniu azylu politycznego albo wydaleniu z Polski podejmowało nie MSW, ale administracja powiatowa. Zanotowano wiele przypadków deportacji emigrantów do sowieckiej Ukrainy, gdzie ich przeważnie rozstrzeliwano. Fakty takie skłaniały wielu zagrożonych do szukania azylu w innych krajach. Po długich staraniach UKC podział emigracji na azylantów i „pobytowych” udało się zlikwidować – karty pobytowe zmieniano na karty azylu, jeżeli dana osoba udowodniła, że jest emigrantem politycznym. Wstrzymano także przymusową deportację emigrantów, którzy przybyli do Polski po terminie 12 października 1920 r. Chociaż azylanci korzystali z szerszych uprawnień, np. nie podlegali służbie wojskowej, to nie wszyscy emigranci wybrali kartę azylu. Przyczyną było niedoinformowanie i pewne zaniedbania ze strony samych zainteresowanych, a z drugiej strony brak dokładnych rozporządzeń i ogólna dowolność w ich interpretacji w starostwach[26].
Ukraińskim emigrantom zabroniono osiedlać się w województwach wileńskim, tarnopolskim i stanisławowskim, we Lwowie oraz powiatach drohobyckim, borysławskim i stryjskim, w Warszawie i powiecie warszawskim, w Łodzi oraz powiatach łódzkim, łaskim i brzezińskim. Zakaz dotyczył także powiatu będzińskiego w województwie kieleckim i powiatów graniczących z Litwą Kowieńską oraz z sowiecką Rosją i Ukrainą. Na osiedlenie się na wymienionych terenach potrzebne było specjalne pozwolenie, nawet na tymczasowy wjazd (tylko do dwu tygodni) potrzebna była przepustka odpowiedniego starostwa. Z czasem zakaz, który praktycznie obejmował 7 wschodnich województw, stracił na ostrości. By uregulować status emigrantów-bezpaństwowców 30 kwietnia 1924 r. MSW wydało okólnik nr 6, w którym zobowiązywało wszystkich cudzoziemców, którzy nie mieli formalnie określonej przynależności państwowej, zarejestrować się do 15 sierpnia tego roku. Należało wypełnić odpowiedni formularz i wnieść wysoką opłatę – 12 zł dla osób posiadających karty azylu i 24 złote dla tych, którzy ich nie posiadali. Ukraińcy podlegali tej rejestracji – byli bezpaństwowcami z wyboru, bo nie zgodzili się by im w dokumentach wpisywać Rosję jako kraj pochodzenia i nie korzystali z tzw. paszportów nansenowskich. W memorandum UKC skierowanym do Ligi Narodów zawarto protest przeciwko traktowaniu Ukraińców jako rosyjskich uciekinierów oraz żądanie by do paszportów wpisywać im rzeczywistą narodowość i przynależność państwową. Rejestracja dawała prawo na swobodne poruszanie się po kraju (za wyjątkiem określonych wyżej terenów), jej niedopełnienie zagrażało wydaleniem za granice Polski[27].
Wspomniany okólnik nadawał UKC i jego przedstawicielom prawo do współpracy z lokalnymi organami władzy w przeprowadzeniu rejestracji. Komitet wyznaczył do tego swoich, zatwierdzonych przez MSW, głównych pełnomocników w województwach, a w 18 większych skupiskach ukraińskiej emigracji – pełnomocników przy starostwach. Wszystkimi sprawami rejestracji ze strony UKC kierował wykonujący obowiązki przewodniczącego organizacji – M. Kowalski. Zarząd Główny wydał trzy okólniki (nr 11–13), w których wyjaśniano prawa i obowiązki emigrantów, interweniował tam gdzie władza ignorowała pełnomocników. Staraniem Komitetu dla azylantów bez środków utrzymania (szczególnie bezrobotnych) zwalniano z opłaty, innym umożliwiano wniesienie opłat w ratach. Zarządy oddziałów wydały setki zaświadczeń tożsamości i zaświadzczeń potwierdzających prawo do azylu wszystkim kto nie posiadał własnych dokumentów. Ponieważ nie wszyscy zdążyli zarejestrować się w wyznaczonym terminie, staraniem UKC przedłużono go do 1 września 1924 r.[28].
W takiej sytuacji nie dziwi, że sekcja prawna UKC miała sporo pracy. Do niej należało objaśnianie krajanom treści rozporządzeń oraz starania o polepszenie ich prawnej sytuacji. Tak było na przykład po wydaniu przez MSW rozporządzeń wykonawczych do dekretu Prezydenta Polski z 13 sierpnia 1926 r. o cudzoziemcach. Dekret nie odróżniał cudzoziemców zwyczajnych, z określoną przynależnościa państwową, od politycznych, jak Ukraińcy, zaliczonych do grupy bezpaństwowców. Na ich podstawie zamiast bezterminowych dokumentów osobistych – kart azylu lub kart pobytu – emigrantom ukraińskim wydawano tymczasowe zaświadczenia. Dopiero 18 listopada 1929 r. MSW wydało nowe rozporządzenie o ruchu cudzoziemców w którym zdecydowano o wydawaniu Ukraińcom stałych dokumentów oraz złagodzono wymogi potrzebne na wjazd ukraińskich emigrantów politycznych do Polski. Ponieważ pozwolenie na pobyt ukraińskiej emigracji politycznej nie było bezterminowe, UKC czynił starania o jego prolongatę. W 1931 r. prawo pobytu przedłużono na dwa lata. UKC interweniował kiedy w następstwie wprowadzenia rozporządzeń wykonawczych do dekretu Prezydenta RP o ochronie rynku pracy z 1927 r., zaczęto zwalniać ukraińskich emigrantów, pilnowała poszanowania prawa emigrantów o niepowoływaniu ich do służby wojskowej, czyniła starania o wpisywanie w paszportach nansenowskich ukraińskiego pochodzenia i prawa azylu. W sprawach emigrantów członkowie Zarządu Głównego odwiedzali także urzędy wojewódzkie, a nawet starostwa, gdzie zabiegali o przychylne załatwianie spraw emigrantów ukraińskich. W praktyce bowiem status prawny emigrantów ukraińskich w dalszym ciągu zależał od decyzji starostów powiatowych, do tego bez prawa apelacji. Dla przykładu: prezes ZG M. Kowalski w 1936 r. przebywając na terenie Województwa Poleskiego, odwiedził starostwo w Terespolu w sprawie przywrócenia do pracy nieprawnie zwolnionego prezesa miejscowego oddziału UKC[29].
Początkowo Komitet był finansowany z subsydiów rządu polskiego; były one skromne i nieregularne – polski i ukraiński rządy nie mogły dojść do porozumienia kto, komu i ile pieniędzy jest winien[30]. W następnych latach UKC utrzymywał się z subsydiów i częściowo z tzw. podatku narodowego oraz składek członkowskich (z powodu znacznego bezrobocia wśród emigrantów spłacanych nieregularnie), wpłat organizacji charytatywnych (m.in. ukraińskiego i polskiego towarzystwa pomocy emigrantom ukraińskim), a także z działalności gospodarczej – wziętego w arendę majątku rolnego w Krzywicy i owocowo-warzywnego ogrodu w Kaliszu. Składki członkowskie zbierane w oddziałach po 50 gr miesięcznie wykorzystywano w większości na miejscu – tylko czwartą część sumy odprowadzano do centrali[31]. Część subsydium przeznaczano na wskazane cele: utrzymanie Stanicy Ukraińskiej w Kaliszu, stałe zasiłki inwalidzkie, wskazane imprezy kulturalne. Inne wydatki UKC to pomoc studentom i dzieciom, zapomogi bezrobotnym na wyżywienie i leczenie, na pożyczki, na potrzeby kulturalno-oświatowe. Część pieniędzy pochłaniało utrzymanie i działalność Zarządu Głównego oraz pomoc biedniejszym oddziałom[32].
Wszystkie te problemy znajdowały się w sferze działalności sekcji finansowo-gospodarczej. W 1924 r. opracowano zasady udzielania emigrantom bezprocentowych pożyczek i bezzwrotnych zapomóg oraz określono sposób tworzenia potrzebnego na ten cel funduszu. Taki fundusz tworzono także w oddziałach; w wielu z nich pożyczki zwracano z opóźnieniem. Ale emigranci nie tylko oczekiwali i otrzymywali pomoc – wielu z nich wpłacało na różne cele, m.in. na budowę Muzeum Walki Wyzwoleńczej Ukrainy (Музей визвольної боротьби України) w Pradze, Bibliotekę im. S. Petlury w Paryżu, na potrzeby Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach, budowę i utrzymanie Bursy im. S. Petlury w Przemyślu. Wpłacano także na różne fundusze zapomogowe – Ukraińskiego Towarzystwa Pomocy Emigrantom z Ukrainy we Lwowie (Українськe товариствo допомоги емігрантам з України у Львові), Ukraińskiego Towarzystwa Pomocy Emigrantom z Ukrainy i ich Rodzinom w Kaliszu (Українськe товариствo допомоги емігрантам з України та їх родинам у Каліші), Ukraińskiego Emigracyjnego Komitetu Pomocy Głodnej Ukrainie przy UKC w Polsce (Український еміграційний комітет допомогои голодній Україні при Товаристві УЦК в Польщі), fundusze stypendialne – Towarzystwa Pomocy Młodzieży Szkolnej Internowanej w Polsce (Товариствo допомоги шкільній молоді на інтернації в Польщі), Towarzystwa Pomocy Studentom Ukraińcom Szkół Wyższych m. Warszawy (Товариствo допомоги студентам українцям високих шкіл м. Варшави), fundusz Szkoła Ukraińska na Emigracji (Українська школа на еміграції)[33].
Zadaniem biura pracy było załatwienie emigrantom zatrudnienia. Sprawa nie była łatwa, jeżeli wziąć pod uwagę ich nie do pozazdroszczenia status prawny, wojenne zniszczenia kraju i kryzys ekonomiczny. Wśród emigrantów cały czas było wielu bezrobotnych, nawet do 50% w niektórych ośrodkach. Mogli oni liczyć głównie na pracę przy wyrębie lasów, w tartakach, cementowniach, cukrowniach, folwarkach, na budowach itp. Była to przeważnie praca sezonowa lub dorywcza. Jeszcze przed utworzeniem biura pracy UKC wystarał się o pracę fizyczną w Polsce dla znacznej liczby emigrantów. Towarzystwo współpracowało z Ministerstwem Pracy, zbierało oferty od firm, w terenie możliwości pracy rozpoznawały zarządy oddziałów i pełnomocnicy. Niekiedy do wskazanych miejsc organizowano wyjazdy grupowe pod kierownictwem oficerów. Poważnym problemem było szczególnie znalezienie zatrudnienia dla setek szeregowych wojskowych zwalnianych z likwidowanych obozów w latach 1923–1924. W 1924 r. UKC za pośrednictwem Ligi Narodów wysłało grupę około 500 osób do Francji. Przez Gdańsk lub Gdynię wszyscy oni trafili do kopalń i hut. Podobna grupa wyjechała za pośrednictwem poznańskiego biura francuskiej Asocjacji Agrarnej do pracy w gospodarstwach wiejskich i zakładów metalurgicznych firmy Krezo (fon.) w południowej części kraju. Na wyjazd do Francji zapisywali się nie tylko zwalniani z obozów, ale i emigranci rozproszeni już po Polsce, przeważnie bezrobotni. W celu pozyskania środków dla zwalnianych z obozów żołnierzy UKC współpracował m.in. z ukraińską grupą parlamentarną. Dzięki staraniom członka tej grupy Wasyla Dmytrijuka Sejm wyasygnował na ten cel 30 tys. zł[34].
Trudno też było wyszukać pracę dla oficerów – ich wojskowe przygotowanie było teraz nieprzydatne. Tylko nielicznym – nieco ponad 50 osobom – udało się wstąpić do Wojska Polskiego. Także niełatwe było znalezienie pracy dla ukraińskich inżynierów, którzy ukończyli Akademię Gospodarczą w Podiebradach i inne wyższe szkoły w Czechosłowacji. Tylko wybitni naukowcy i ludzie wolnych zawodów znaleźli pracę, przeważnie w dużych miastach[35].
Ponieważ duży procent emigrantów stanowili wojskowi, toteż stosunkowo dużo wśród nich było inwalidów. Dla rozwiązywania ich problemów powołano nawet niezależną od humanitarnej sekcję inwalidzką. Osiągnięciem obu było zrównanie w prawach inwalidów ukraińskich z polskimi oraz przyznanie ukraińskim inwalidom rent i stałych zapomóg. Sekcja wywalczyła także prawo do bezpłatnego leczenia i protezowania, prawo wolnego poruszania się, prawo na koncesje inwalidzkie. Inwalidom zabezpieczono bezpłatne mieszkania i wyżywienie w Stanicy Ukraińskiej (o czym będzie jeszcze mowa). We współpracy z Ogólnoukraińskim Związkiem Inwalidów Wojennych (Всеукраїнськa спілкa військових інвалідів) w Kaliszu utworzono tzw. Dom Pracy Ukraińskiego Inwalidy (Дім праці українського інваліда). Mieszkało w nim i pracowało około 50 osób. Dom należał do Stanicy, ale miał swe własne kierownictwo, własną kuchnię. W latach trzydziestych powstała myśl o budowie oddzielnego budynku dla Domu Pracy, ale projekt ten, jak się zdaje, nie został zrealizowany. Pomoc humanitarna to m.in. bezpłatne karty podróży do miejsc pracy dla zwalnianych z obozów, odzież od Polskiego Czerwonego Krzyża, pieniężna pomoc dla szkółek dla dzieci, na porady medyczne. Dla przykładu – za czas kadencji 1934–1937 pomoc otrzymało ponad 2 tysiące osób na sumę 30 tys. zł, znaleziono zatrudnienie dla 159 osób, wydano tysiąc zaświadczeń i podjęto ponad tysiąc interwencji ustnych. W celu zwiększenia efektywności opieki humanitarnej na początku lat trzydziestych przy Zarządzie Głównym UKC powołano Międzyorganizacyjny Komitet Pomocy Bezrobotnym (Міжорганізаційний Комітет допомоги безробітним). Szczególnym rodzajem pomocy humanitarnej były starania o subsydia na utrzymanie Stanicy Ukraińskiej[36].
Stanicę Ukraińską utworzono w końcu lipca 1924 r. dzięki staraniom Ukraińskiego Komitetu Centralnego. Wydzielono na ten cel kilka baraków likwidowanego obozu w Kaliszu. Zabezpieczono w niej mieszkania dla ludzi starszych, inwalidów, chorych, sierot i wdów, rodzin z dziećmi. Tu zapewniono tymczasowy przytułek byłym zołnierzom i ich rodzinom, którzy nie znaleźli pracy. W całym okresie jej działalności przebywało tu 700–800 osób. Tuż po uruchomieniu mieszkało w niej 740 osób – 352 oficerów (w tym 11 generałów oraz 34 pułkowników i podpułkowników), 163 szeregowych, 132 kobiety i 93 dzieci. Na dzień 1 kwietnia 1930 r. Zarząd Główny UKC utrzymywał w Stanicy 745 osób, z tego 292 oficerów (w tej liczbie 8 generałów), 200 szeregowych, 141 kobiet i 112 dzieci[37].
Stanica podlegała Ukraińskiemu Komitetowi Centralnemu, którego Zarząd Główny mianował pięciosobowy zarząd tej placówki: przewodniczącego, zastepcę i referentów – do spraw zaopatrzenia, porządku wewnętrznego i kulturalno-humanitarnych. Pierwszym przewodniczącym był gen. W. Salski, a w latach trzydziestych tę funkcję sprawował gen. W. Kuszcz. W skład zarządu wchodzili także delegowani przedstawiciele Towarzystwa Żołnierzy b. Armii URL (Товариствo вояків б. армії УНР), Ukraińskiego Związku Inwalidów Wojennych (Українська Спілка воєнних інвалідів; nazwa zmieniona w 1925 r.) і Towarzystwa Pomocu Emigrantom z Ukrainy (Товариствo допомоги емігрантам з України). W Stanicy działało przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum, teatr, chór i biblioteka z czytelnią, cerkiew. Z czasem Stanica przetworzyła się w samodzielny ośrodek z mieszkaniami, jadalnią, pracowniami. Były tu pomieszczenia wielu organizacji emigracyjnych i towarzystw. W niedługim czasie Stanica stała się jednym z narodowych i kulturalno-oświatowych centrów ukraińskiej emigracji politycznej. W kwietniu 1936 r. władze polskie podjęły decyzję o stopniowej likwidacji placówki. Zarząd Główny włożył wiele wysiłku dla jej zachowania, szczególnie instytucji i organizacji kulturalno-narodowych, oświatowych i religijnych, troszczył się o przydział zapomóg pieniężnych i prowiant dla zwalnianych. W 1936 r. mieszkało tu 486, a w następnym – 277 osób. Stanicę zamknięto na wiosnę 1937 roku[38].
Prócz Ukraińskiego Komitetu Centralnego, który jednoczył emigrację petlurowską w Polsce i reprezentował ją na zewnątrz, emigranci stworzyli cały szereg innych organizacji: towarzystw, związków, klubów – społecznych, studenckich, wojskowych, zawodowych, naukowych, kobiecych. Niektóre z nich były agendami UKC, inne tylko z nim współpracowały, na przykład przedstawiciel Towarzystwa Pomocy Emigrantom z Ukrainy mógł brać udział w posiedzeniach UKC z prawem głosu, o czym zadecydowano na I zjeździe delegatów. Prócz wymienianych już w tym opracowaniu (np. przy omawianiu spraw finansowych) były: Zjednoczenie Ukraińskich Organizacji Emigracyjnych w Kaliszu (Об’єднання українських емігрантських організацій в Кіліші та його околицях), Związek Inżynierów i Techników Ukraińców Emigrantów w Polsce (Спілка інженерів та техніків українців емігрантів у Польщі), Związek Ukrainek-Emigrantek w Polsce (Союз українок-емігранток в Польщі), Ukraińskie Towarzystwo Wojskowo-Historyczne (Українське воєнно-історичне товариство), Ukraińska Gromada Studencka (Українська студентська громада), studencka paramilitarna Korporacja „Zaporoże” (Корпорація „Запорожжа”), Klub Ukraiński (Український Клуб; w Warszawie). Siedzibą wielu z nich była Warszawa – wiodące narodowe, naukowe i kulturalne centrum Ukraińców z Naddnieprza. Należy dodać, że w Warszawie od 1926 r. przebywał prezydent URL, a także wicepremier i kilku ministrów podziemnego rządu, Metropolia Prawosławna, od 1930 r. działał Ukraiński Instytut Naukowy (Український Науковий Інститут)[39].
Sekcja kulturalno-oświatowa UKC dbała o zapewnienie emigrantom dostępu do książek i prasy – założyła w Warszawie w sierpniu 1926 r. własną bibliotekę, a następnie księgarnię. Zalążkiem biblioteki stały się książki byłego ministerstwa oświaty, darowizny wydawnictw i pojedynczych osób. W styczniu 1927 r. miała ona 1,5 tys. tomów. Sekcja przekazywała książki i czasopisma do swych oddziałów, dla małych ośrodków zorganizowała dwadzieścia bibliotek ruchomych. W 1930 r. w planie sekcji było zwiększenie liczby ruchomych i założenie stałych bibliotek w 16 ośrodkach. Wysyłała także książki do Biblioteki im. S. Petlury w Paryżu i dla Ukraińców w Czechosłowacji[40].
Jednym z zadań sekcji było redagowanie własnych organów prasowych, do niej należało opracowanie programów dla szkół i wzorcowych statutów dla klubów i towarzystw kulturalno-oświatowych, przygotowanie nauczycieli i działaczy kulturalno-oświatowych. Prócz tego sekcja urządzała akademie, przedstawienia, koncerty, pomagała w organizacji pracy kulturalno-oświatowej w terenie, m.in. szkół dla analfabetów i odczytów w ramach tzw. kursów ogólnooświatowych. Dla ostatnich opracowano cykl wykładów, które powielano i rozsyłano w teren. W miesiącach luty-kwiecień 1930 r. sekcja zorganizowała w Warszawie cykl wykładów pn. Wyższe Kursy Ukraińskie (Вищі Українські Курси). Program wykładów przygotowała powołana przez ZG UKC komisja w składzie: O. Łotocki, W. Bidnow oraz kierownik sekcji kulturano-oświatowej Komitetu W. Krasnopilski. Wykładowcami byli wybitni naukowcy, prócz Łotockiego i Bidnowa m.in. Ł. Czykałenko, I. Szowheniw, M. Kowałewski, M. Korduba, R. Smal-Stocki, P. Szandruk. Powielone teksty wykładów rozpowszechniano wśród emigracji ukraińskiej w Europie, Azji i Ameryce. Kursy były uznawane za początek Ukraińskiego Uniwersytetu Narodowego (Український Народний Університет), który miał zaspokoić potrzeby w tej dziedzinie emigracji ukraińskiej w Polsce, formować młodą ukraińską inteligencję. Mając na uwadze materialną pomoc studiującej młodzieży, przy UKC powołano (wymieniane już) Towarzystwo Pomocy Studentom Ukraińcom Szkół Wyższych m. Warszawy. Towarzystwo utrzymywało Dom Studencki (Студентський дім), w którym mieścił się internat na 20 miejsc, kancelaria Ukraińskiej Gromady Studenckiej oraz biblioteka[41].
Utworzenie szkoły wyższej jednak się ukraińskiej emigracji nie udało – powstał tylko Ukraiński Instytut Naukowy. Utworzono go na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów RP z dnia 7 marca 1930 r. Była to instytucja naukowo-badawcza bez prawa pracy dydaktycznej. Instytutem kierowali profesorzy Uniwersytetu Warszawskiego – O. Łotocki był dyrektorem, a R. Smal-Stocki sekretarzem. Zadaniem Instytutu były badania ekonomii, historii i kultury Ukrainy oraz przygotowanie kadr do pracy naukowej i państwowej. Instytut organizował odczyty i kursy, a prace naukowe swoich członków wydawał drukiem[42].
Emigranci, którzy znaleźli się w Galicji lub na Wołyniu korzystali z tamtejszych szkół ukraińskich (i świątyń). W innych rejonach sami musieli organizować nauczanie dzieci. Tylko w niektórych oddziałach założono szkoły – w większości działały szkółki niedzielne albo ogródki dziecięce, w których uczyli się nie tylko przedszkolacy. Nauka w nich była niesystematyczna, brakowało nauczycieli i podręczników. W Stanicy Ukraińskiej działało założone jeszcze w obozie w 1921 r. gimnazjum im. T. Szewczenki. Od 1928 r. kierował nim W. Andrijewski, a zastepcą był M. Sereda. W 1933 r. gimnazjum zamknięto – wyczerpały się szeregi młodzieży, głównie wojskowej, przybyłej na emigrację. W ciągu 12 lat szkoła wypuściła 874 absolwentów, z których 136 zdobyło wyższe wykształcenie. W 1935 r. dzięki staraniom prezesa ZG UKC M. Kowalskiego, jego zastępcy i fererenta sekcji kulturalno-oświatowej P. Szkurata oraz pomocy b. dyrektora gimnazjum W. Andrijewskiego, w Stanicy otwarto 7-klasową koedukacyjną szołę ludową z ukraińskim językiem nauczania. Do przedmiotów przewidzianych programem nauczania dodano język i kulturę ukraińską, historię i geografię Ukrainy. W programie był język polski oraz lekcje w tym języku historii i geografii Polski. Szkołą im. S. Petlury kierował początkowo W. Andrijewski, a od 1937 r. M. Sereda. W roku szkolnym 1936/1937 liczyła ona około 70 uczniów. Materialnie szkoła zależała od swego koncesjonariusza – Zarządu Głównego UKC, który z kolei otrzymywał na to dotację celową od państwa. Biedne przeważnie dzieci otrzymywały od UKC i Zarządu Stanicy podręczniki, przyrządy i materiały, niektóre także odzież i wyżywienie[43].
W Warszawie w 1929 r. działała ukraińska szkoła dla dzieci. Od 1935 r. przy ZG UKC istniała początkowo 4-klasowa, a od 1936 r. 6-klasowa koedukacyjna szkoła im. Ł. Ukrainki. Uczyło się w niej około 30 dzieci emigrantów politycznych, chociaż w Warszawie i okolicach było ich dziesięciokrotnie więcej. Dzięki pomocy Komitetu Rodzicielskiego, miejscowego koła Związku Ukrainek-Emigrantek i oddziału UKC, ZG UKC, Towarzystwa „Ukraińska Szkoła na Emigracji” i innych, nauka była bezpłatna, dzieci otrzymywały przybory szkolne, śniadania, bilety tramwajowe. Przy współpracy z Metropolitą Dionizym najbiedniejsze dzieci przyjmowały na letni wypoczynek rodziny księży prawosławnych na Wołyniu. Polityczna emigracja petlurowska przyczyniła się także do założenia Gimnazjum Ukraińskiego w stolicy tego regionu – Łucku[44].
Osiągnięciem emigracji była zbudowana w latach trzydziestych w Przemyślu bursa dla dzieci szkolnych. Inicjatorem przedsięwzięcia był P. Szkurat, zastępca prezesa Towarzystwa Pomocy Emigrantom z Ukrainy w Kaliszu, który w jego imieniu wyszukał w tym mieście działkę budowlaną i za jego głównie pieniądze zakupił w 1932 r. za sumę 1600 zł. W 1933 r. Towarzystwo przekazało działkę oddziałowi UKC w Przemyślu, który rozpoczął zbiórkę funduszy – do końca 1934 r. z wpłat indywidualnych osób i instytucji zebrano 8200 zł. Budowę bursy rozpoczęto w kwietniu 1934 r., a otwarto ją 1 września 1936 r. W roku szkolnym 1936/1937 w Bursie im. S. Petlury mieszkało 22 dzieci w wieku 7–13 lat z 14 ośrodków emigracyjnych – od Gdyni po Kraków i od Mogilna po Iwacewicze na Polesiu. Za utrzymanie zamożniejszych płacili rodzice, za biednych, szczególnie sieroty – Towarzystwo „Ukraińska Szkoła na Emigracji”, Oddział UKC w Przemyślu, Zarząd Główny UKC, Związek Ukrainek-Emigrantek, prywatni sponsorzy. W następnym roku szkolnym w bursie przebywało 30 dzieci, które uczyły się w przemyskiej Szkole Podstawowej im. M. Szaszkewycza. W ogóle mogło w niej mieszkać ok. 40 dzieci emigrantów. W 1938 r. obok bursy dla chłopców Związek Ukrainek-Emigrantek za własne pieniądze i wpłaty społeczne zakupił parterowy budynek z przeznaczeniem na internat dla dziewcząt – sierot i dzieci najbiedniejszych emigrantów. Otwarcie planowano na wrzesień 1939 roku, ale ze względu na wybuch wojny nie udało się tego zrealizować[45].
W 1935 r. grupa działaczy, zaniepokojona trudną sytuacją oświatową i wychwawczą wsród dzieci emigrantów, szczególnie sytuacją sierot po żołnierzach ukraińskich i dzieci bezrobotnych rodziców, powołała przy UKC w Warszawie Towarzystwo „Ukraińska Szkoła na Emigracji”. Na czele tymczasowego zarządu stanęła H. Marczenkowa. Jego zadanie – pomoc w procesie nauczania i wychowania w narodowo-państwowym duchu dzieci i młodzieży emigracyjnej. Dzięki ofiarności członków, a także społeczeństwa ukraińskiego Galicji i Wołynia oraz Ukraińców argentyńskich, Towarzystwo utrzymywało w 1936 roku 5, a w 1938 – 10 sierot w przemyskiej bursie, przyznawało sporadycznie pomoc innym, organizowało obozy wakacyjne[46].
Wiosną 1930 r. Zarząd Główny, zdobywszy niewielki fundusz, zorganizował w Warszawie Ukraiński Chów Narodowy im. M. Łysenki (Український Національний Хор ім. М. Лисенка). Chór był jednostką autonomiczną, działał pod kierunkiem S. Sołohuba. Pierwszy koncert odbył się w marcu 1931 r., od tej pory występował on na świętach narodowych i akademiach w Warszawie. Popularyzował pieśni ukraińskie także na otwartych koncertach w Warszawie i Łodzi, występował w Polskim Radio, nagrywał pisenki ukraińskie na płyty. W połowie lat trzydziestych chór przeżywał kryzys, ale w 1937 r. odrodził się. Chóry istniały także przy wielu oddziałach, np. w Toruniu, Kaliszu, Białymstoku, Lublinie, Sosnowcu, Łodzi, Aleksandrowie Kujawskim[47].
Kierownictwo emigracji ukraińskiej doceniało w swojej pracy wartość drukowanego słowa. Organem prasowym UKC były „Wieści Ukraińskiego Komitetu Centralnego w Polsce” (Вicти Укрaїнcькoгo Цeнтрaльнoгo Koмiтeту в Пoльщi; 1923–1928), „Szlakiem Niepodległości” (Шляхoм Нeзaлeжнocти; 1929–1931), „O Niepodległość” (Зa Нeзaлeжнicть; 1934–1939). Założycielem i redaktorem pierwszego wymienionego tytułu był O. Salikowski, ostatniego – P. Szkurat. Wszystkie one wychodziły w Warszawie; wydawano także okólniki i referaty dla oddziałów. W latach 1927–1928 w Krakowie ukazywał się „Biuletyn Krakowskiego Oddziału Ukraińskiego Komitetu Centralnego” (Бюлетень краківського відділу Українського Центрального Комітету), а w latach 1930–1931 – oddział w Chrzanowie wydawał pismo „Emigrant” (Емігрант). Wszystkie te czasopisma ukazywały się nieregularnie, nie częściej niż raz w miesiącu, jedno z nich (Шляхoм Нeзaлeжнocти) było rocznikiem. Komitetowi nie udało się, z powodu braku funduszy, wydawać dziennik. UKC wspierał i rozsyłał do wszystkich swoich ośrodków czasopisma innych wydawców – pismo „Tabor” (Табор; Kalisz 1923–1924, Warszawa 1927–1939) і „Inwalida Ukraiński (Український інвалід; Kalisz 1923, 1926–1931?), zamieszczał materiały w organie URL – paryskim „Tryzubie” (Тризуб; 1925-1940)[48].
Główne zadania czasopism UKC to zadania wydawcy – ochrona prawna i duchowe wsparcie emigrantów. Na jej łamach odbiło się wszystko co było najważniejsze w emigracyjnym życiu. Tu drukowano m.in., szczególnie w latach dwudziestych, akty prawne dotyczące emigracji (np. o warunkach rejestracji, zmianach kart pobytu na karty azylu) oraz komentarze do nich, listę dokumentów potrzebnych w przypadku reemigracji do innych krajów – Francji, Czechosłowacji, Kanady, Brazylii. Tu można było znaleźć informacje o możliwości zatrudnienia, porady jak uzyskać koncesję handlową lub otworzyć firmę. Nie brakowało artykułów na tematy polityczne, ideologiczne i wojskowe, relacji ze zjazdów i sesji Komitetu, korespondencji o życiu oddziałów i innych organizacji. Oficjalne informacje Zarządu Głównego – okólniki, komunikaty i sprawozdania finansowe zamieszczano w końcowej części czasopism[49].
W terenie emigracja ukraińska grupowała się w oddziały UKC, powstaniu których sprzyjała sekcja organizacyjna. Do I zjazdu w 1923 r. istniały tylko trzy oddziały – w Tarnowie, Częstochowie i Hajnówce. Rok później było już 9 oddziałów, 8 głównych pełnomocników i 16 pełnomocników. Szczególnie wiele oddziałów utworzono w drugiej połowie lat dwudziestych – większość powstała w latach 1924-1931. W 1929 r. było łącznie 68 oddziałów, pełnomocników i przedstawicieli grup; w 1931 r. – 42 oddziały, 2 głównych pełnomocników, 16 pełnomocników i 13 przedstawicieli grup; w 1934 r. – 48 oddziałów i 41 pełnomocników; a w 1937r. – 41 oddziałów oraz 18 pełnomocników i przedstawicieli grup. Pełnomocnicy (upoważnieni) to osoby wyznaczone przez Zarząd Główny w kolonii gdzie nie powstał jeszcze oddział; powołano ich także dla istniejących jeszcze do połowy 1924 r. obozów w Kaliszu i Szczypiornie. Głównych pełnomocników wyznaczano na 1-2 województwa; wszyscy oni – pełnomocnicy i pełnomocnicy główni – byli zatwierdzani przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Razem z prezesami oddziałów byli reprezentantami gromad ukraińskich wobec odpowiedniego lokalnego szczebla władzy, szczególnie podczas rejestracji w 1924 r. Przedstawicieli wyznaczano dla małych grup, liczących poniżej 10 członków niezbędnych dla utworzenia oddziału[50].
Liczba i geografia oddziałów zmieniała się; początkowo były głównie tam, gdzie istniały duże kolonie uchodźców cywilnych (Tarnów, Częstochowa) i obozy internowanego wojska, albo w najbliższych miastach. Potem emigranci rozpraszali się w poszukiwaniu pracy i powstawały nowe oddziały, niektóre „stare” z czasem zanikały. Na ich rozmieszczenie wpłynęła zatem lokalizacja obozów, możliwość otrzymania pracy oraz, o czym była już mowa, zakaz władzy na osiedlanie się w poszczególnych regionach i miastach. Łącznie zanotowano ponad 80 komórek UKC różnego organizacyjnego stopnia. Oddziały istniały m.in. w Kaliszu (1924)[51], Szczypiornie (1929?), Skalmierzycach (1924), Strzałkowie (1924), Pyzdrach (1932), Poznaniu (1927?), Chodzieży (1937?,), Kcyni (1931), Inowrocławiu (1931), Aleksandrowie Kujawskim (1925?), Toruniu (1927), Bydgoszczy (1931; 1938), Gdyni (1934?), Warszawie (1931), Modlinie, Żyrardowie (1930), Łodzi (1929?), Piotrkowie Trybunalskim (1929?), Częstochowie (1923), Sosnowcu (1925), Chrzanowie (1925), Krakowie (1927?), Tarnowie (1923), Przemyślu (1926), Kraśniku, Lublinie (1927?), Rejowcu (1927?), Chełmie (1930?), Międzyrzecu, Terespolu (1931), Brześciu (1930?), Hajnówce (1923), Białowieży, Białymstoku (1929), Grodnie (1924), Jeziorach (1930?) i Porzeczu (1935?; Grodzieńszczyzna), Augustowie (1935?), Płocicznie (1930?; Suwalszczyzna), Wilnie (1931?), Albertynie (1929?), Słonimiu (1931?), Iwacewiczach (1930?), Leśnej (koło Baranowicz), Kamieniu Koszyrskim (1931?), Kowlu (1924), Łucku, Błudowie (obecnie Myrne; 1931?), Cumaniu (1930?), Równem, Zdołbunowie, Kostopolu (1931?), Sarnach, Ostrogu (1924), Lwowie (1930?), Tarnopolu (1927), Stanisławowie (1929?–1931), Bytkowie (1927; Huculszczyzna). Mniejsze grupy podporządkowane UKC były m.in. w Zakopanem, Górkach Dąbskich, Będzinie, Kielcach, Słupcy, Błoniu, Grudziądzu, Pińsku (koło Szubina), Czarnym Błocie (koło Torunia), Rypinie, Sierpcu, Bronnej Górze, Ciechanowie, Kadzidle (koło Ostrołęki), Kolnie, Suwałkach, Skidelu (Grodzieńszczyzna), Wołkowysku, Baranowiczach, Nieświeżu, Kobryniu, Janowie (koło Pińska), Pińsku, Sarnach, Ołyce, Babynie (koło Równego), Horochowie, Krzemieńcu, Zborowie, Jaworowie. W tych ośrodkach UKC miała swoich pełnomocników lub przedstawicieli. Sporo oddziałów i niżej zorganizowanych ośrodków było, jak widzimy, w Wielkopolsce i przyległej części Pomorza. W tym rejonie zlokalizowane były obozy w Kaliszu, Szczypiornie, Strzałkowie, Aleksandrowie Kujawskim. Tu najczęściej emigranci pracowali w gospodarstwach rolnych. Znaczna grupa oddziałów i ośrodków leżała wzdłuż obecnej wschodniej granicy państwowej i na Polesiu – tu prace znajdowano głównie przy wyrębie lasów i w tartakach. Na Wołyniu skupiła się spora grupa kolonii ukraińskich emigrantów dzięki m.in. realizowanemu od końca lat dwudziestych programowi wojewody H. Józewskiego. Wielkie miasta – m.in. Warszawa, Poznań, Lwów – mimo zakazów osiedlania się przyciągały perspektywą pracy w przemyśle, możliwością pracy dla ludzi z wyższym wykształceniem. Zwraca uwagę stosunkowo niewielka ilość skupisk emigracyjnych w Galicji Wschodniej – wpłynął na to zakaz osiedlania i w pewnej mierze rozbieżności Haliczan i Naddnieprzańców co do koncepcji budowy własnego państwa[52].
W 1934 r. największy oddział – warszawski – liczył 620, kaliski – 330, poznański – 180, lwowski – 169, łucki – 163, rówieński i kostopolski po 150, aleksandrowski i hajnowski po 140, kowelski – 113, rejowiecki – 100 członków. W Baranowiczach, Brześciu i Białowieży było po 70 członków UKC. Ponad 50 członków liczyły oddziały w Augustowie, Modlinie, Inowrocławiu, Szczypiornie, Grodnie i Sosnowcu. W wielkich miastach i przy zakładach pracy oddziały grupowały emigrantów przeważnie z danej miejscowości. W wielu przypadkach do oddziału należeli ludzie z okolic. Na przykład w Inowrocławiu na 60 członków w 1935 r. – tylko 15 mieszkało w tym mieście, reszta była rozproszona w powiecie – pracowali jako robotnicy w gospodarstwach rolnych. Do oddziału w Terespolu należeli także emigranci z Białej Podlaskiej. Niektóre oddziały, np. w Stanisławowie w 1931 r., ZG UKC rozwiązał z powodu złej gospodarki finansowej, stagnacji działalności zarządu i radykalnego spadku liczby członków. W 1924 r. UKC zerwał stosunki z oddziałem w Strzałkowie z powodu jego powiązań z organizacjami rosyjskimi i negatywmym odnoszeniem do własnej centrali[53].
Wszystkie oddziały organizowały naukę ojczystego języka, zakładały biblioteki, urządzały choinki dla dzieci, przedstawienia, koncerty i odczyty, obchodziły święta, rocznice ważnych wydarzeń i wybitnych osobistości. W niektórych działały chóry, a nawet zespoły teatralne. Wiele z nich wzbogaciło się o własne świetlice znane pod nazwami: Chata Kozaka, Chata Emigranta, Klub Emigranta, Klub Ukraiński. Zarządy oddziałów reprezentowały sprawy swoich członków wobec miejscowej władzy, szczególnie zabiegały o przyjęcie do pracy bezrobotnych, opiekowały się mogiłami zmarłych towarzyszy swoich członków. Tam, gdzie mieszkali Haliczanie zapraszali ich do udziału w imprezach kulturalnych, np. w Toruniu, Przemyślu, Lublinie, Łodzi. Zarządy oddziałów i komisje rewizyjne wybierano na walnych zebraniach członków. Walne zebrania sprawozdawczo-wyborcze odbywały się w ciągu dwu pierwszych miesięcy roku. Wybierano prezesa, sekretarza i skarbnika. W większych oddziałach wybierano także zastępcę prezesa i kierownika do spraw kulturalno-oświatowych. Życie kolonii emigracyjnych organizowali przeważnie oficerowie lub inni ludzie z wykształceniem. Tam, gdzie ich brakowało, jak np. w Rejowcu, nie było komu nauczać dzieci, wygłosić odczytu itp.[54].
We wszystkich prawie oddziałach liczba członków systematycznie malała – emigranci wyjeżdżali za granicę, rozpraszali się po kraju i tracili kontakt z większymi skupiskami rodaków, z powodu ubóstwa nie opłacali składek członkowskich, czasem po prosu zaniedbywali sprawy zorganizowanego życia. Wyższa niż przeciętna była wśród nich śmiertelność – wyczerpani wojnami, pobytem w obozach, ciężką pracą i materialnym niedostatkiem, umierali przedwcześnie. Emigracja starzała się. W połowie lat trzydziestych pojawiły się oznaki denacjonalizacji, szczególnie wśród młodego pokolenia – emigranci ukraińscy, w większości mężczyźni, żenili się przeważnie z Polkami i wrastali w otoczenie. Wnikliwi obserwatorzy życia emigracyjnego odnotowali przypadki demoralizacji, lekceważenia tradycji, zmiany wyznania i poglądów ideologicznych. Pod adresem emigracyjnego kierownictwa pojawiły się nieuzasadnione, a przynajmniej mocno przesadzone, oskarżenia ze strony tzw. grupy opozycyjnej. Liczne, szczegónie od ostatniego zjazdu, wizyty w terenie członków Zarządu Głównego, przeważnie P. Szkurata i M. Kowalskiego, pomogły w uporządkowaniu i ożywieniu pracy oddziałów. Dopiero na przełomie lat 1936/1937 przyszło otrzeźwienie, oczyszczenie atmosfery wśród emigrantów[55].
W 1939 r. oddziały Ukraińskiego Komitetu Centralnego na włączonych do Niemiec zachodnich rubieżach Polski (Westpreussen, Wartheland) przemianowano na filie Gromady Ukraińskiej w Niemczech (Укрaїнcькa грoмaдa в Нiмeччинi; Ukrainische Gesellschaft in Deutschland) z siedzibą w Berlinie. W kwietniu 1940 r. powołano w Krakowie Ukraiński Komitet Centralny (Український Центральний Комітет) z Wołodymyrem Kubijowyczem na czele. Komitet ten reprezentował interesy Ukraińców Generalnej Gubernii (Генеральнe губернаторствo; Generalgovernement) wobec władz niemieckich. Chociaż współpracowali z nim liczni działacze petlurowscy – nie można uważać go za następcę i kontynuatora emigracyjnego UKC[56].
W końcowej fazie II wojny światowej, tuż przed przyjściem wojsk sowieckich niektórzy spośród emigrantów, spodziewając się represji, udali się na Zachód. Krok ten, jak się okazało, był słuszny – wielu z tych, którzy pozostali wysiedlono na wschód, do sowieckich obozów. Formalną podstawą deportacji (nie tylko Ukraińców) był rozkaz Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR Ławrientija Berii z 11 stycznia 1945 r. o oczyszczeniu zaplecza frontów z wrogich elementów[57]. W przypadku Ukraińców – przedwojennych emigrantów – rozkaz ten był zbyteczny. Wystarczał sam fakt, że byli emigrantami. Deportacji podlegały też rodziny, w tym dzieci emigrantów, które z byłym rosyjskim ani sowieckim państwem nie mieli nic wspólnego. Akcję przeprowadzało NKWD i wojskowe komendantury, aktywnymi politycznie zajmował się kontrwywiad Armii Czerwonej „Smiersz”. Tylko nieliczni deportowani ukraińscy emigranci, wycieńczeni ciężką pracą w kopalniach, na budowach i przy wyrębie lasu, powrócili do Polski[58].
Ukraińska emigracja polityczna w Polsce, uszczuplona liczebnie przez reemigrację, rozproszona po kraju jeszcze przed wojną i częściowo zasymilowana, przerzedzona i rozrzucona po wszystkich zakątkach podczas wojny i zaraz po jej zakończeniu, rozdzielona nowymi granicami państwowymi, przestała praktycznie istnieć jako zorganizowana grupa. Jeśli nawet ktoś z emigrantów pozostał to w ciągu kilku dziesiątków lat jakiejkolwiek zorganizowanej pracy nie sprzyjały warunki polityczne. Dzisiaj, na początku XXI w., z tych, którzy w latach dwudziestych ubiegłego stulecia wyszli na emigrację, żyją w Polsce tylko pojedyncze osoby. O istnieniu wielotysięcznej niegdyś emigracji świadczą tylko cmentarze i założone niedawno Ogólnopolskie Stowarzyszenie Rodzin Żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej im. Symona Petlury. O swoich korzeniach nie zapomnieli ich nieliczni potomkowie[59].
*
W działalności Ukraińskiego Komitetu Centralnego można wydzielić trzy okresy.
І. Lata 1921–1923. To powstawanie organizacji, która miała być przykrywką dla działalności ukraińskiego Centrum Państwowego (Державний Центр – ДЦ) oraz jej stopniowa emancypacja. W pierwszych latach tego okresu w DС panowało przekonanie o tymczasowości pobytu na emigracji, starano się utrzymać wojsko w obozach w gotowości do spodziewanego powrotu do Ojczyzny. Oczekiwania te nie spełniły się jednak i lata oczekiwania okazały się straconymi – emigranci z opóźnieniem zaczęli sposobić się do stałego pobytu na obczyźnie. Zwołanie w 1923 r. I zjazdu oznaczało, że Ukraińcy naddnieprzańscy pogodzili się z myślą o konieczności przystosowania się do aktualnej sytuacji.
ІІ. Lata 1923–1928. Okres między I i II zjazdem to lata wytężonej pracy organizacyjnej w wyjątkowo niesprzyjających warunkach – władzę w Polsce sprawowała nieprzychylna emigrantom centroprawica. W tym czasie znaczną część emigracji skupiono wokół UKC w oddziałach terenowych. Osiągnięciem było przyznanie im statusu azylantów, utworzenie w Kaliszu Stanicy Ukraińskiej po likwidacji obozów, znalezienie większości emigrantów pracy w Polsce i innych krajach, w tym dla fachwców z wyższych szkół w Czechosłowacji, porawa losu inwalidów wojennych, pomoc młodzieży akademickiej.
ІІІ. Lata 1929–1939. Drugie dziesięciolecie pobytu ukraińskiej emigracji politycznej w Polsce to działalność UKC oparta na statucie przyjętym na II zjaździe w końcu 1928 r. To codzienna walka o godne życie emigracji podczas kryzysu ekonomicznego i bezrobocia, wysiłki by utrzymać dotychczasowe osiągnięcia w sferze prawnej, walka z przejawami denacjonalizacji i demoralizacji. Za osiągnięcia można uważać powołanie Ukraińskiego Instytutu Naukowego oraz budowę Bursy im. S. Petlury dla dzieci emigrantów.
* Szerzej na ten temat patrz: E. Wiszka, Emigracja ukraińska w Polsce 1920–1939, Toruń 2004.
[1] Ukraiński Komitet Centralny podawał na podstawie danych rejestracji przeprowadzonych przez władze polskie, że ogólna ilość emigracji ukraińskiej wynosiła w 1920 r. 43 tysiące (Вісти УЦК 1927, nr 18/19, s. 49). Ustalenie dokładnej liczby jest praktycznie niemożliwe z powodu braku odpowiedniej ewidencji. Szerzej na ten temat patrz m.in.: В. Трощинський, Міжвоєнна українська еміграція в Європі, Київ 1994, s. 20-21; Z. Karpus, Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach 1918-1924, Toruń 1997, s. 88-89; J. J. Bruski, Petlurowcy. Centrum Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie (1919-1924), Kraków 2000, s. 239-240; S. Mikulicz, Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971, s. 116-117.
[2] Альманах 1921, nr 1.
[3] Radę Republiki (przedparlament) S. Petlura rozwiązał 5 sierpnia 1921 r. Przewodniczący Dyrektoriatu Petlura wyjechał z W. Prokopowyczem do Francji w końcu 1923 r. Od jego śmierci w 1926 r. przewodniczącym był Andrij Liwycki (1926-1939; w Warszawie). Rząd zredukowano do kilku ministerstw; jego członkowie przebywali w Warszawie i Paryżu. Wicepremier Ołeksandr Łotocki (1926-1939) przebywał w Warszawie. Patrz m.in.: R. Żerelik, Rząd i Rada Ukraińskiej Republiki Ludowej w Tarnowie w okresie 1920-1922, [w:] Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze 1966, nr 3, s. 297-219; О. Вішка, Симон Петлюра в Польщі й у Франції (1920-1926) [w:] Polska i Ukraina. Sojusz 1920 roku i jego następstwa, pod red. Z. Karpusa, W. Rezmera, E. Wiszki, Toruń 1997, s. 163-175.
[4] W tym opracowaniu używana jest polska nazwa Ukraiński Komitet Centralny i skrót UKC (szyk wyrazów jest zgodny z zasadami języka polskiego). W niektórych opracowaniach polskich autorów używana jest nazwa Ukraiński Centralny Komitet i skrót UCK (szyk wyrazów jest zgodny z oryginałem). Obie wersje nazwy były używane przez władze organizacji.
[5] J. J. Bruski, Petlurowcy, s. 257-260, 540-551; О. Колянчук, Українська військова еміграція, s. 41-42. Pod statutem znajduje się data 27 kwietnia 1921 r. i niektórzy autorzy podają ją jako dzień założenia organizacji. W następstwie międzypartyjnych nieporozumień ze składu Rady Republiki wyszli przedstawiciele niektórych partii, а w końcu czerwca prezes Rady Ministrów Wiaczesław Prokopowycz podał się do dymisji. W tej sytuacji Przewodniczący Dyrektoriatu S. Petlura decyzją z 5 sierpnia na nowego premiera desygnował Pyłypa Pyłypczuka; Ю. Тютюнник, З поляками проти Вкраїни, Харків 1924, s. 40.
[6] Український сурмач (dalej – УС) 1923, nr 59-60, s. 2; Вісти УЦК в Польщі (dalej – Вісти УЦК) 1924, nr 3, s. 3-4; J. J. Bruski, Petlurowcy, s. 261-262.
[7] Вісти УЦК 1923, nr 1, s. 1. Artykuł wstępny, prawdopodobnie autorstwa O. Salikowskiego.
[8] М. Коwalski – długoletni przewodniczący UKC – urodził się w 1885 r. koło Łucka na Wołyniu. Ukończył wydział prawa na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie. Jeszcze w studenckich czasach rozpoczął działalność społeczno-polityczną – był członkiem Ukraińskiej Partii Rewolucyjnej i Towarzystwa Ukraińskich Postępowców. W latach 1917-1920 brał udział ukraińskim ruchu rewolucyjnym – był członkiem Ukraińskiej Centralnej Rady, dyrektorem Departamentu Kontroli Państwowej URL. W końcu 1920 r. razem z instytucjami państwowymi emigrował do Polski. Prócz pracy na stanowisku przewodniczącego UKC, publikował na łamach prasy emigracyjnej, szczególnie własnej organizacji, współpracował przy jej redagowaniu. W pierwszych latach okupacji niemieckiej w Polsce odmówił współpracy z hitlerowcami, pracował jako kontroler w spółdzielni „Społem”. Po powstaniu w Warszawie został aresztowany i wywieziony do Sztuthofu, a potem do Dachau gdzie zmarł albo został zabity w grudniu 1944 r.
[9] Вісти УЦК 1923, nr 1, s. 1, 3-8, nr 2; 1927, nr 14/17; Резолюції І-го Українського еміграційного з’їзду, УС 1923, nr 59-60, s. 5-9; tamże s. 2, 14.
[10] Вісти УЦК 1927, nr 18/19, s. 62; О. Колянчук, Українська військова еміграція у Польщі 1920-1939, Львів 2000, s. 3-4., s. 164. Stanicę Ukraińską powołano ostatecznie w 1924 r. w Kaliszu.
[11] Вісти УЦК 1927, nr 14/17, s. 94; Шляхом незалежности (dalej – ШН) 1929, nr 1, s. 35. Osiągnięcia UKC w nieco innym świetle widział satyryk (Колючки 1926, nr 10): УЦК себе одразу / Не аби як проявило: / Першим кроком – то табори / Від мешканців ввільнило: / Тисяч зо дві до Каноси / Більшовицької післало, / А ще тисячу французам / У ясир подарувало.
[12] ШН 1929, nr 1, s. 57-82; 1931, nr 3, s. 200; Вісти УЦК 1928, nr 28. Statut był kilkakrotnie przeredagowywany i zarejestrowano go dopiero w 1930 r. (ШН 1930, nr 2, s. 138).
[13] Статут Товариства “Український Центральний Комітет у Польщі”, ШН 1929, nr 1, s. 60-74; За незалежність (dalej – ЗН) 1937, nr 3/4, s. 16. Między II (1928) i III (1934) zjazdem odbyły się sesje I-V; I sesja po III zjeździe miała miejsce w czerwcu 1935 r., a II – w grudniu 1936 r. (За незалежність 1935, nr 8/9, s. 15; 1937, nr 1/2, s. 13-14). Po IV zjeździe (1937) sesje Rady Towarzystwa UKC odbyły się w czerwcu i grudniu 1938 r. (За незалежність 1938, nr 7/8, s. 7; nr 9/10, s. 13-16; tamże 1939, nr 3/4, s. 14-15).
[14] Статут Товариства “Український Центральний Комітет у Польщі”, ШН 1929, nr 1, s. 66-74.
[15] Статут Громадського суду української політичної еміграції в Польщі, ШН 1929, nr 1, s. 75-78.
[16] ШН 1931, nr 3, s. 183; ЗН 1936, nr 16, с.10-13; tamże 1936, nr 18, s. 15-16; tamże 1936 nr 19, s. 14-16; tamże 1936 nr 20/21, s. 22.
[17] ШН 1929, nr 1, s. 67-68.
[18] ЗН 1939, nr 3/4, s. 15-17; S. Mikulicz, Prometeizm, s. 116-117.
[19] ШН 1929, nr 1, с.60-74; ЗН 1934, nr 1.
[20] ЗН 1934, nr 1, s. 12-13.
[21] ЗН 1935, nr 2, s. 11-12; tamże 1937, nr 11-12, s. 11-18.
[22] ЗН 1937, nr 11-12, s. 11-18; tamże 1938, nr 7/8, с.7; nr 9/10, s. 13-16.
[23] ШН 1930, nr 2, s. 40-48; Вісти УЦК 1927, nr 18/19, s. 49; A. Kolańczuk, Internowani żołnierze Armii UNR w Kaliszu 1920-1939, Kalisz-Przemyśl-Lwów 1995, s. 51. W 1935 r. przewodniczącym prezydium Ukraińskiej Głównej Rady Emigracyjnej był O. Szulhyn – pełnomocnik UKC w Lidze Narodów i minister spraw zagranicznych rządu URL. Lojalizm ukraińskiej emigracji politycznej wobec państwa władze polskie wykorzystywały, szczególnie na Wołyniu, jako narzędzie pacyfikacji antypolskich nastrojów miejscowych Ukraińców.
[24] Вісти УЦК 1923, nr 1, s. 2; Політичний інформаційний бюлетень 1935, nr 2, s. 17-21; ШН 1929, nr 1, s. 36-41; За незалежність 1936, nr 16, s. 7; tamże 1937, nr 11/12, s. 11-18; Український ветеран 1935, nr 1; Немезіда 1936, nr 1-2. Pierwsze numery czasopism grupy opozycyjnej były skonfiskowane, a następnie zabronione. S. Mikulicz nie wyklucza, że dywersyjną robotę wśród emigracji podsycał agent sowiecki, uważa, że przyczyną aresztowania grupy A. Wowka były ich kontakty z OUN (S. Mikulicz, Prometeizm, s. 125-127). W dokumentach UKC na określenie ogólnokrajowych zebrań między I i II zjazdem używano nazwy konferencja, później między zjazdami odbywały się sesje Rady Towarzystwa.
[25] ШН 1930, nr 2, s. 28-35; S. Mikulicz, Prometeizm, s. 109; О. Колянчук, Українська військова еміграція, с.165-172. Praca grup szkolnych przy oddziałach UKC to część programu sztabu ministra spraw wojskowych URL.
[26] Вісти УЦК 1924, nr 3, s. 6-11; J. J. Bruski, Petlurowcy, s. 455-458.
[27] Z. Karpus, Jeńcy i internowani, s. 164-165; J. J. Bruski, Petlurowcy, s. 455-458; Вісти УЦК 1924, nr 3, s. 11-12, 37. W wymienionym wyżej numerze „Wieści UKC” (s. 11) chyba pomyłkowo podano, być może przez odwrócenie rzymskich cyfr, że wspomniany okólnik MSW wydało 30 czerwca. Podczas rejestracji władze nie rozdzielały emigrantów na Ukraińców i Rosjan (i inne narodowości) i stąd na tej podstawie nie można określić faktycznej liczby jednych i drugich; Меморандум Українського Центрального Комітету до Ліги Націй, Вісти УЦК 1927, nr 14.17, s. 80-87.
[28] Вісти УЦК 1924, nr 3, s. 11-14, 26, 36. Powołanie pełnomocników przewidziano już w rezolucjach I zjazdu w 1923 r. Statut Towarzystwa z 1928 r. przewidywał wyznaczanie głównych pełnomocników na województwa w miarę potrzeby i możliwości dla reprezentacji i opieki (ШН 1929, nr 1, s. 70).
[29] В. Приходько, Правне становище української політичної еміграції в Польщі, Вісти УЦК 1927, nr 18/19, s. 47-58; tamże 1927, nr 8/9, s. 17-20. ШН 1930, nr 2, s. 138-141; 1931, nr 3, s. 203-205; ЗН 1936, nr 14/15, s. 17.
[30] J. J. Bruski, Petlurowcy, s. 260-263, 462-464. Szerzej o rozliczeniach finansowych między rządami URL i Polski patrz: Z. Karpus, Porozumienia finansowe między Polską a URL 1920-1921, [w:] Polska i Ukraina. Sojusz wojskowo-polityczny po 80 latach, Toruń 2002.
[31] ШН 1929, nr 1, s. 56; 1931, nr 3, s. 203; ЗН 1935, nr 2, s. 11-12; 1936, nr 14/15, s. 17-18; 1937, nr 3/4, s. 17-18. W roku budżetowym 1930/1931 UKC zebrał ponad 3000 zł podatku narodowego. W majątku Krzywica koło Uhnowa (pow. sokalski) wziętym w arendę w 1936 r. zaplanowano m.in. uprawę roślin lekarskich. W 1924 r. UKC starał się o koncesję leśną, a oddział w Warszawie na wydobycie piasku i żwiru; brak dowodów czy zamiary te zrealizowano. Decyzją III zjazdu (1934) do centrali wpływało 2/5 kwoty składek członkowskich; połowę z tego przeznaczono na fundusz IV zjazdu. Taki podział składki utrzymano na IV zjeździe (За незалежність 1938, nr 5/6, s. 29).
[32] ШН 1930, nr 2, s. 189-192; 1931, nr 3, s. 218-222 (na podanych stronach pisma wydrukowano sprawozdania finansowe ZG UKC); Вісти УЦК 1924, nr 3, s. 26. Subsydia państwowe wpływały od Ministerstwa Pracy i Opieki Socjalnej. W 1924 r. ustalono wynagrodzenie członków ZG UKC – równowartość 6 dolarów. Wiele imprez urządzano w klubie „Prometeusz” (który skupiał przedstawicieli narodów ujarzmionych przez Rosję), a zjazdy w „Klubie Handlowców”. Lokal ZG UKC znajdował się w „Hotelu Polskim” przy ul. Długiej 29 (wcześniej mieściła się tam Ukraińska Misja Dyplomatyczna), a potem na ul. Czerniakowskiej 204, m. 25.
[33] Вісти УЦК 1924, nr 3, s. 42-43; ШН 1931, nr 3, s. 223; Звіт з діяльності Українського Еміграційного Комітету Допомоги голодній Україні при Товаристві “Український Центральний Комітет” в Польщі за рік 1933/1934, ЗН 1935, nr 2, s. 13-16; Бюлетень Українського товариства допомоги емігрантам з України та їх родинам у Каліші 1925, 1930; Бюлетень Товариства допомоги шкільній молоді на інтернації в Польщі 1923-1924.
[34] Вісти УЦК 1924, nr 3, s. 14-21, 31-35; ШН 1930, nr 2, s. 142; О. Колянчук, Українська військова еміграція, с. 42. Na czele ukraińskiej grupy parlamentarnej utworzonej po wyborach 1922 r. stał były członek Centralnej Rady Antin Wasylczuk z Chełmszczyzny.
[35] Вісти УЦК 1927, nr 8/9, s. 20-22.
[36] Вісти УЦК 1924, nr 3, s. 23-26, 29; ШН 1930, nr 2, s. 142; 1931, nr 3, s. 203, 207. Brak dowodów czy budynek dla Domu Pracy w Kaliszu rzeczywoście zbudowano. W latach trzydziestych w niektórych koloniach ukraińskich emigrantów (m.in. w Lublinie, Hajnówce, Chełmie, Rejowcu) panowało prawie całkowite bezrobocie.
[37] ВістиУЦК 1924, nr 3, s. 27-30, 1925, nr 4, s. 14-28; ШН 1930, nr 2, s. 133, 1931, nr 3, s. 192; О. Колянчук, Українська військова еміграція, s. 159. Decyzja o zamknięciu z dniem 31 sierpnia 1924 r. ostatniego obozu w Kaliszu-Szczypiornie zapadła 11 sierpnia tego roku. Szerzej patrz m.in.: Z. Karpus, Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski, s. 163-165; jego, Stanica ukraińska w Kaliszu. Centrum ukraińskiego życia społeczno-wojskowego na emigracji w Polsce w latach 1924-1939, [w:] Na przełomie stuleci. Naród - Kościół - Państwo w XIX i XX wieku, Lublin 1997; A. Kolańczuk, Internowani żołnierze Armii UNR, s. 50-58.
[38] Вісти УЦК 1924, nr 3, s. 20-30; ЗН 1937, nr 3/4, 17-18; Z. Karpus, Stanica ukraińska w Kaliszu, passim.
[39] W Warszawie działał także klub Ligi „Prometeusz”, która gromadziła narodowości zniewolone przez państwo sowieckie, grupy artystyczne i literackie.
[40] ШН 1930, nr 2, s. 133, 137, 141; Вісти УЦК 1927, nr 8/9, s. 30-31.
[41] ШН 1930, nr 2, s. 133, 137, 167, 177-178; J. J. Bruski, Petlurowcy, s. 463-464.
[42] ШН 1931, nr 3, s. 193-194. Szerzej patrz: П’ять літ існування Українського Наукового Інституту (13 ІІІ 1930-13 ІІІ 1935), Варшава 1935; Звіт Українського Наукового Інституту за час 13 ІІІ 1935 – 15 І1939, Варшава 1939; Праці Українського Наукового Інституту, Варшава 1931-1939.
[43] ЗН 1937, nr 9/10, s. 7-8.
[44] ЗН 1937, nr 5/6. s. 10-12; nr 9/10, s. 6-7.
[45] ЗН 1935, nr 5, s. 5-6; 1936, nr 19, s. 13; nr 22/23, s. 19-20, nr 24/25, s. 11-14; 1937, nr 3/4, s. 17, 19, nr 7/8, s. 21, nr 9/10, s. 9-10; 1938, nr 5/6, s. 21, nr 9-10, s. 18-19; 1939, nr 3/4, s. 25; nr 5, s. 25, 33.
[46] ЗН 1936, nr 14/15, s. 19; 1938, nr 5/6, s. 28.
[47] ШН 1931, nr 3, s. 187-189, 202; ЗН 1935, nr 3, s. 13; tamże 1937, nr 9/10, s. 12-13. W Polsce działał także znakomity, założony jeszcze w obozach, chór emigracyjny pod batutą D. Kotki, który niejednokrotnie składał ofiary na rzecz rodaków.
[48] Szerzej patrz: E. Wiszka, Prasa emigracji ukraińskiej w Polsce 1920-1939, Toruń 2001; ШН 1929, nr 1, s. 54; 1931, s. 202; ЗН 1934, nr 1, s. 15.
[49] E. Wiszka, Prasa emigracji ukraińskiej w Polsce, patrz opisy wymienionych tytułów.
[50] Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), Zespół Akt Sprzymierzona Armia Ukraińska (dalej SAU), sygn. 380.2/388 – Działalność UKC w Polsce; Вісти УЦК 1923, nr 2, s. 6-13, 1924, nr 3-5, 11-14; ШН 1930, nr 2, s. 41-42; ЗН 1934, nr 1; О. Вішка, Козацька могила на Куявах, Львів 1993; О. Колянчук, Українська військова еміграція, s. 42, 156. S. Mikulicz podaje, że w 1934 r. były 54 oddziały i 25 przedstawicieli mniejszych grup (S. Mikulicz, Prometeizm, s. 116-117.
[51] W nawiasach np.: 1925 – rok założenia oddziału; 1925-1935 – rok założenia i likwidacji oddziału; 1925? – oddział założono nie później niż w podanym roku;- 1935 – rok likwidacji oddziału.
[52] ШН 1930, nr 2, s. 167-192, nr 3, s. 170-194, 201; ЗН 1934-1939; S. Mikulicz, Prometeizm, s. 116-117;. O rozmieszczeniu ukraińskiej emigracji wojskowej i cywilnej w Polsce we wczesnych latach dwudziestych XX w. patrz m.in.: Z. Karpus, Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski, s. 140-141; E. Wiszka, Prasa emigracji ukraińskiej w Polsce 1920-1939, Toruń 2001; О. Колянчук, Українська військова еміграція у Польщі 1920-1939, Львів 2000.
[53] S. Mikulicz, Prometeizm, s. 116-117; ЗН 1935, nr 10/11, s. 4-5, 24; 1938, nr 3/4, s. 17, nr 5/6, s. 23; ШН 1931, nr 3, s. 183; Вісти УЦК 1924, nr 3, s. 27. Podana przez S. Mikulicza liczba członków oddziału w Baranowiczach obejmuje zapewne emigrantów z Leśnej, Miłowidów i Nieświeża. Oddział w Strzałkowie wznowił działalność z zarządem w innym składzie i został ponownie przyjęty do UKC.
[54] ШН 1930, nr 2, s. 167-192, nr 3, s. 170-194, 201; ЗН 1934, nr 1; О. Вішка, Козацька могила на Куявах, Львів 1993.
[55] І. Шовгенів, Лікування небезпечної хвороби, ЗН 1935, nr 8/9, s. 5-9; В. А., Про мораль та моральність нашої еміграції, ЗН 1935, nr 10/11, s. 4; tamże 1937, nr 11/12, s. 11-18.
[56] J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000, s. 221; О. Колянчук, Українська військова еміграція, s. 178-179. O włączeniu oddziałów emigracyjnego UKC do Gromady Ukraińskiej w Niemczech świadczą pieczątki na zbiorach ich bibliotek. Gromadę Ukraińską w Niemczech założył P. Skoropadski jeszcze na początku swego emigracyjnego życia w Wansee pod Berlinem. J. Hrycak podaje, że „wojenne” UKC utworzono w czerwcu 1940 r. (J. Hrycak, Historia Ukrainy, s. 221).
[57] N. Pietrow, Cień Sierowa, Karta (Warszawa) 1992, nr 9, s. 81.
[58] M. Golon, Represje NKWD wobec społeczności ukraińskiej na Pomorzu w 1945 r. [w:] Polska i Ukraina, s. 495-528; О. Вішка, Козацька могила на Куявах, s. 12. Przymusowej „repatriacji” podlegali także (m.in.) Ukraińcy, zarówno obywatele Polski, jak i ZSRR, wywiezieni podczas okupacji na przymusowe roboty. W pierwszych powojennych latach akcję kontynuowały organy władz polskich.
[59] Statut Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Rodzin Żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej im. Symona Petlury (egz. w dyspozycji autora tego opracowania). W statucie Stowarzyszenia przewidziano m.in. rozpowszechnianie wiedzy o okresie wspólnej z Polską walki URL o niepodległość, integrację związanych z tym osób i środowisk, poparcie dla polsko-ukraińskiego porozumienia.