Kwestia ukraińska w Polsce Ludowej

dr hab. Bohdan Halczak, prof. UZ

W 1947 r. polskie władze komunistyczne przeprowadziły masową akcję deportacji ludności ukraińskiej z południowo – wschodnich ziem państwa polskiego. Deportowana ludność została osiedlona przymusowo, w dużym rozproszeniu na zachodnich i północnych terenach państwa polskiego, które zostały w 1945 r. odłączone od Niemiec i przyznane Polsce. Akcja ta znana jest pod kryptonimem „Wisła”. Część ludności deportowanej, w ramach akcji „Wisła” osiedlono na Ziemi Międzyrzeckiej. To mikroregion położony w zachodniej Polsce, którego stolicą jest miasto Międzyrzecz. Historia tego miasta sięga wczesnego średniowiecza. Międzyrzecz nigdy nie przekształcił się jednak w duży ośrodek miejski. Obecnie liczy około 20 tysięcy mieszkańców. Drugim miastem mikroregionu jest Skwierzyna, licząca obecnie około 10 tysięcy mieszkańców.  

Bohdan Halczak (Zielona Góra)

            Dnia 28 marca 1947 r., o godz. 23.10, w ostatnim wydaniu dziennika wieczornego Polskiego Radia odczytano komunikat Ministerstwa Obrony Narodowej: „Dnia dwudziestego ósmego marca bieżącego roku około godziny dziesiątej rano w czasie inspekcji służbowej zginął od skrytobójczych kul ukraińskich faszystów UPA, na drodze Sanok-Baligród, generał broni Karol Świerczewski, drugi wiceminister obrony narodowej, były dowódca drugiej armii, bohater walk o Nysę Łużycką. Zwłoki zostaną sprowadzone samolotem do Warszawy. Data pogrzebu zostanie podana do wiadomości.”[1].

            Następnego dnia odbyło się w Warszawie posiedzenie Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej, najwyższego organu komunistycznej władzy w Polsce. W trakcie posiedzenia omówiono kwestie związane z przygotowaniem pogrzebu generała, a także postanowiono:

„1. Udekorować pośmiertnie tow. Świerczewskiego Orderem Virtuti Militari I klasy.

2. Ogłosić w prasie o przejęciu na koszt państwa kosztów pogrzebu i wyznaczenia pensji dla rodziny.
3. Wystąpić przez Rząd z uchwałą o budowie pomnika gen. Świerczewskiego.
4. Przemianować ulicę Kaczą i fabrykę Gerlacha im. gen. Świerczewskiego (przez Warszawską Radę Narodową).
5. Ustalić stypendium im. gen. Świerczewskiego na Akademii Wojennej.

W ramach akcji represyjnej wobec ludności ukraińskiej postanowiono:

1. W szybkim tempie przesiedlić Ukraińców i rodziny mieszane na tereny odzyskane (przede wszystkim Prusy płn.), nie tworząc zwartych grup i nie bliżej niż 100 km od granicy.”[2].

            Cytowana uchwała Biura Politycznego, z dnia 29 marca 1947 r. stała się „podstawą prawną” dla masowej akcji deportacyjnej ludności ukraińskiej. Dnia 28 kwietnia 1947 r. sześć dywizji Wojska Polskiego przystąpiło do realizacji akcji „Wisła”, która trwała trzy miesiące. W okresie tym wysiedlono z terenów południowo-wschodnich państwa polskiego blisko 150 tysięcy Ukraińców oraz członków rodzin mieszanych. Zostali przymusowo osiedleni na ziemiach zachodnich i północnych. Gdyby poważnie traktować, zawartą w uchwale Biura Politycznego opinię, że akcja „Wisła” była karą, wymierzoną deportowanej ludności za śmierć jednego człowieka byłaby to jedna z najsurowszych akcji represyjnych w dziejach ludzkości. Trudno jednak traktować poważnie opinię, że akcja „Wisła” została przeprowadzona w ramach działań represyjnych po śmierci gen. Świerczewskiego. Jak wynika z ujawnionych współcześnie dokumentów decyzję o przeprowadzeniu masowej deportacji ludności ukraińskiej podjęto wcześniej, a wizyta gen. Świerczewskiego w okolicach Sanoka wiązała się prawdopodobnie z przygotowaniami do akcji[3].

Bohdan Halczak

            Dnia 28 kwietnia 1947 r. sześć dywizji Wojska Polskiego przystąpiło do realizacji akcji „Wisła”, która trwała trzy miesiące. W okresie tym wysiedlono z terenów południowo-wschodnich państwa polskiego blisko 150 tysięcy Ukraińców oraz członków rodzin mieszanych. To jeden z najtrudniejszych epizodów w niełatwej historii stosunków polsko-ukraińskich. Do roku 1989 niewiele pisano w Polsce o akcji „Wisła” i wyłącznie w ramach obowiązującej, propagandowej „sztampy”. Po upadku „Polski Ludowej” nastąpiła swoista „eksplozja” publikacji, poświęconych sławetnej akcji.

            Prace Romana Drozda[1], Eugeniusza Misiło[2] oraz innych autorów ujawniły wiele kwestii, związanych z przygotowaniem, przeprowadzeniem oraz konsekwencjami akcji „Wisła”. Nie udało się jednak wyjaśnić problemu głównego – dlaczego właściwie władze komunistyczne zdecydowały się na przeprowadzenie tej akcji? Dla historyka, zajmującego się problematyką dziejów najnowszych Europy Środkowo-Wschodniej fakt ten nie stanowi zaskoczenia.

Roman Drozd (Słupsk)

Wkroczenie Armii Czerwonej na terytorium Polski umożliwiło Związkowi Radzieckiemu podporządkowanie sobie Polski, jak i ustalenie z nią nowej granicy. W zawartym 27 lipca 1944 r. w Moskwie tajnym porozumieniu z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego postanowiono za podstawę wytyczenia granicy przyjąć linię  Curzona z niewielkimi odchyleniami na korzyść Polski. Wspomniany przebieg granicy nie zadowalał polskiego rządu emigracyjnego w Londynie oraz związanych z nim polskich ugrupowań politycznych, a także większości społeczeństwa polskiego, stojących na stanowisku nienaruszalności wschodniej granicy Polski sprzed 1939 r. Przesunięcie polsko-radzieckiej granicy Polski nie zadowalało i Ukraińców znajdujących się po jej zachodniej stronie, a także części komunistów radzieckich, którzy opowiadali się za przyłączeniem do USRR Podlasia, Chełmszczyzny i Łemkowszczyzny[1]. Decydentem był jednak Kreml, któremu nie zależało na normalizacji stosunków polsko-radzieckich. Zresztą problem miała rozwiązać wymiana ludności między oboma krajami. Do Polski mięli przesiedlić się Polacy i Żydzi - byli obywatele polscy, a z Polski Białorusini, Litwini i Ukraińcy. Dodajmy, że ten transfer ludności miał na celu nadanie nowej granicy trwałego, etnograficznego charakteru. Zależało na tym stronie radzieckiej, która tym samym wymuszała na Wielkiej Brytanii i USA zgodę na taki właśnie przebieg granicy.

Roman Drozd (Słupsk)

Przedstawienie zmian w świadomości ukraińskiej i łemkowskiej społeczności w Polsce spowodowane akcją „Wisła” jest rzeczą bardzo trudną i jednocześnie złożoną[1]. Wynika to nie tylko z tego, że dotykamy niematerialnej sfery życia ludzi, z posiadania dość powierzchownej wiedzy o świadomości ludności ukraińskiej, w tym łemkowskiej, przed wysiedleniem, ale także z pojemności samego określenia „świadomość”. Do tego dochodzi w zasadzie brak badań nad tym tematem. Mając jednak na uwadze ważność tak określonego w tytule problemu postaram się przynajmniej nakreślić główne kierunki przemian w świadomości ukraińskiej i łemkowskiej społeczności. Być może będzie to stanowiło zachętę do prowadzenia badań nad tą kwestią. Zaznaczam, że społeczność łemkowską traktuję jak ukraińską grupę etniczną.

Roman Drozd

Zmiany polityczne w Polsce po 1989 r. rzutowały także na postawy ludności ukraińskiej w Polsce. Demokratyzacja życia oraz wiara w sprawiedliwość i równouprawnienie wszystkich obywateli bez różnicy na narodowość, wyznanie i pochodzenie, pozwalały optymistycznie patrzeć w przyszłość. Powszechne było przekonanie, że pozytywnie zostaną rozwiązane problemy nurtujące ludność ukraińską. W kręgu jej zainteresowań znalazły się nie tylko sprawy związane z zachowaniem tożsamości narodowej, działalnością kulturalno-oświatową, prawnym uznaniem Kościoła greckokatolickiego w Polsce, posiadaniem reprezentacji w sejmie i radach, a także kwestie historyczne, zwłaszcza zasądzenia akcji „Wisła” i jej następstw, rekompensaty za zabrane mienie oraz zadośćuczynienie osobom niewinnie osadzonym w obozie w Jaworznie. Rozwiązanie tych kwestii spadło na barki najliczniejszej organizacji ukraińskiej - Związku Ukraińców w Polsce (ZUwP), powstałego w 1990 r. na miejsce Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, działającego od 1956 r.